________________
[ ૯૪]
ધર્મમંગળ: ઘણાકે ભવિતવ્યતા અથવા ઈશ્વર ઉપર આધાર રાખીને નિષ્ક્રિય અથવા એદી જેવા બની જાય છે. ભવિતવ્યતાને માનવી જ નહિ એમ કેઈ નથી કહેતું તેમ ઈશ્વરની ભક્તિ કે શ્રદ્ધા નકામાં છે એમ પણ નથી. સૌ પિતપતાને સ્થાને શેશે. જ્યાં પ્રયત્નની જરૂર ત્યાં હેય ભવિતવ્યતાને સ્થાપે, દયા, સહાનુભૂતિ જેવા ઈશ્વરી-દૈવી ગુણોના વિકાસની જરૂર હોય ત્યાં હુંપદ કે અભિમાનનો અભિષેક કરે તે ગોટાળે થઈ જાય. વૈદ્ય ખાવાની અને ચળવાની એમ બે પ્રકારની દવાઓ આપે, પણ જે પીવાની દવા ચાળવામાં વાપરીએ અને ચાળવાની દવા પીવા માંડીએ તે પરિણામ શું આવે તેની કલ્પના કરો. સમન્વયની દૃષ્ટિ જ્યાં નથી હોતી ત્યાં આવી જ દુર્દશા થવાની.
એકલો સ્વભાવવાદ પણ અનર્થકારી છે. આપણી આસપાસ અથવા વિશ્વમાં જે કંઈ બને છે તે બનવું જોઈએ માટે જ બને છે એ વાત ઠીક છે, પણ જે એટલું માનીને લમણે હાથ દઈને સૌ કઈ બેસી રહે તે શું થાય? બહુ બીમાર અને બંધાણ જેવા એકાંતવાદી પિતાનું કે પરનું કલ્યાણ કરી શકે? સ્વભાવની સાથે ઘટના માત્રની કાર્ય કારણની પરંપરા પણ તપાસવી જોઈએ. ન્યુટને ગુરૂત્વાકર્ષણને નિયમ છે અને એમ કહેવાય છે કે એ નિયમના પ્રતાપે વિજ્ઞાનની દુનિયામાં ઘણું ચમત્કાર થયા. આ ગુરૂ- ત્વાકર્ષણ એક પ્રકારને સ્વભાવવાદ નથી ? પાકેલું ફળ ઝાડ ઉપરથી ઊંચે ન જતાં નીચું પડ્યું એ સ્વાભાવિક હતું.
