Page Text
________________
બંધનકરણ
(ગણોને ઘાત કરનાર જે) સમ્યકત્વ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર ગુણને સર્વ રૂપથી હણે (તે સર્વઘાતિ કહેવાય) છે. બાકી રહેલ ઘાતિ કર્મની પ્રકૃતિઓ તે દેશઘાતિની છે. તેઓ જ્ઞાનાદિ ગુણના એક દેશનો ઘાત કરનાર હોવાથી અહીં આ પ્રમાણે ભાવના છે. જો કે કેવલજ્ઞાનાવરણીયકર્મ જ્ઞાન લક્ષણ ગુણને સર્વ રૂપે હણવા માટે પ્રવૃત્ત થાય છે તો પણ તેને મૂલથી હણવા માટે શક્ય નથી, તથા સ્વભાવપણું હોવાથી જેમ વાદળ વડે સૂર્ય-ચંદ્રના કિરણ ઢાંકવા પ્રવૃત્ત થવા છતાં તેની પ્રભા હોય છે. અન્યથા દિન-રાતનું જુદાપણું સિદ્ધ થાય નહીં તેથી કેવલજ્ઞાનાવરણીય વડે આવૃત્ત પણ સર્વ પ્રકારે કેવલજ્ઞાનમાં જે કોઇપણ તગતું તેમાં રહેલાં મંદ, વિશિષ્ટ, વિશિષ્ટતર, પ્રકાશરૂપ જ્ઞાનનો એક દેશ મતિજ્ઞાનાદિ સંજ્ઞારૂપ તેને યથાયોગ્ય મતિ-શ્રત અવધિ, મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણ હણે છે. તેથી તે દેશઘાતિ છે. એ પ્રમાણે કેવલદર્શનાવરણ વડે આવૃત્ત પણ સર્વ સ્વરૂપે કેવલદર્શનમાં જે તગત તેમાં રહેલ મંદ, મંદતમ, વિશિષ્ટાદિ રૂપ પ્રભા ચક્ષુદર્શનાદિ સંજ્ઞા તેને યથાયોગ્ય ચક્ષુ-અચક્ષુ અવધિ દર્શનાવરણને આવરે છે. તેથી તે પણ દર્શનના એક દેશનો ઘાત કરનાર હોવાથી દેશઘાતિ છે. નિદ્રા આદિ જે પાંચ પ્રકૃતિઓ જો કે કેવલદર્શનાવરણ આવૃત કેવલદર્શનગત પ્રભા માત્રને દર્શનના એક દેશનો ઘાત કરે છે. તો પણ તે ચક્ષુદર્શનાવરણાદિ કર્મ ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થતી દર્શન લબ્ધિને સમુલને હણે છે. માટે તે સર્વાતિ કહીં છે.
સંજવલન કષાય નોકષાયો - તે આદ્ય ૧૨ કપાયના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ ચારિત્રલબ્ધિને દેશથી હણે છે. તેઓ અતિચાર માત્રને ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી કહ્યું છે કે “સને મગારા સંગના તુ ઉતયો તિ ! મૂ ખ્યું પુન સો વારસ વસાયા '' સંજ્વલનના ઉદયથી ચારિત્રમાં અતિચારો ઉત્પન્ન થાય છે. અને પહેલા ૧૨
ક્ષાયોનો ઉદય તો મૂળ ગુણને છેદ કરનારો છે. તથા ““તમોવસને સમરિતારું નાડું નીવસ 1 તાળ હરિ રેસ સંગના ગોસીયા '' ઘાતિ કર્મના ક્ષયોપશમથી સમ્યકત્વ ચારિત્રાદિ ઉત્પન્ન થાય છે. અને તેને સંજ્વલન અને નોકષાય દેશથી હણે છે તેથી તે પણ દેશઘાતિ છે.
અંતરાય :- તથા અહીં જે વસ્તુ જીવ ગ્રહણ ધારણાદિ યોગ્યને ન આપે, ન મેળવે, ન ભોગવે, ન ઉપભોગ કરે, તે દાનાંતરાયાદિ અને તે સર્વ દ્રવ્યના અનંતમે ભાગે છે. તેથી તથારૂપ સર્વ દ્રવ્યના એક દેશવિષય દાનાદિનો વિઘાત કરનાર હોવાથી દાનાંતરાય આદિ દેશઘાતિ છે. અહીં દેશઘાતિનું લક્ષણ સર્વઘાતિથી અન્યત્વ ગર્ભવાળુ જાણવું. તેથી ચારિત્રના એક દેશરૂપ દેશવિરતિના પ્રતિબંધક તે અપ્રત્યાખ્યાન કષાયોનું દેશાતિપણું નથી અથવા ચારિત્ર અપેક્ષા એ દેશઘાતિપણે ચારિત્રમાં રહેલા અપકર્ષે જનકત્વ (ઉત્પન્ન કરવું તે જ દેશધાતિ) અને તે અપ્રત્યાખ્યાનને નથી તેથી દોષ નથી. આ પ્રમાણે ઘાતિકર્મપ્રકૃતિઓ કેટલીક સર્વઘાતિ અને કેટલીક દેશઘાતિ છે.
૨૬ જેનો ઉદય હોવા છતાં કયોપશમ થઇ શકતો હોય તે દેશઘાતિ અને જેનો ઉદય ક્ષયોપશમને વિરોધિ હોય તે સર્વઘાતિ કહેવાય છે. સર્વદ્યાતિ
પ્રકૃતિઓ ઉદય ગુણને સર્વથા રોકે છે, અનાચાર ઉત્પન્ન કરે છે ત્યારે દેશવાતિ પ્રકૃતિઓ ગુણના એક દેશને રોકે છે, અતિચાર માત્ર ઉત્પન્ન કરે. ૨૭ તાત્પર્ય એ કે દેશયાતિ પ્રકૃતિઓનો ઉદય હોવા છતાં ક્ષયપશમ થઇ શકે છે, અને સર્વથાતિની પ્રકૃતિઓનો ઉદય છતા ક્ષયપામ થઇ શકતો નથી.
પરંતુ પ્રદેશોદય છતાં ક્ષયોપશમ થઇ શકે છે. તેમાં કેવળજ્ઞાનાવરણીય અને કેવળદર્શનાવરણીયનો તો ક્ષયોપશમ થતો જ નથી, કારણકે તે સાયિકભાવની છે.
તથા દેશઘાતિની પ્રકૃતિઓનો રસોદય હોય ત્યારે જ તે ગુણને દબાવનારી થાય છે, પ્રદેશોદય હોય ત્યારે નહીં, અને સર્વઘાતિની પ્રવૃતિઓનો પ્રદેશોદય પણ કંઇક અંશે વિઘાત કરનાર થાય છે.
લયોપશમનાં અર્થ ઉદય પ્રાપ્ત કર્મપુદ્ગલનો ક્ષય કરવો અને ઉદય અપ્રાપ્ત પુદગલાને ઉપશમાવવા. અહી ઉપશમના બે અર્થ થઇ શકે - ૧. ઉપરામ એટલે ઉદય પ્રાપ્ત કર્મયુગલોનો ક્ષય કરવો અને સત્તાગત દલિકોને અધ્યવસાયને અનુસરી હીન શક્તિવાળા કરવા. ૨. ઉદયપ્રાપ્ત કર્મપુદ્ગલોનો ક્ષય કરવો અને સત્તાગત દલિકોને અધ્યવસાયાનુસાર હીન શક્તિવાળા કરી સ્વરૂપે ફળ ન આપે એવી સ્થિતિમાં મૂકવા. પહેલો અર્થ જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય અને અંતરાય એ ત્રણ કર્મમાં લાગુ થાય છે. તેઓના ઉદયપ્રાપ્ત દડિhકો તય કરે છે. અને સાગત લિકોને પરિક્ષામાનુસાર હીન શક્તિવાળા કરી તેનો સ્વરૂપે અનુભવ કરે છે. સ્વરૂપે અનુભવ કરવા છતાં પણ તે ગુજરાત વિઘાતક થતાં નથી, કારણકે તેમાંથી શક્તિ ઓછી કરેલી છે. તેથી હવે તે પુદગલોમાં જેટલા પ્રમાણમાં શક્તિ છે તે પ્રમાણમાં ગુરાને દબાવે છે. અને જેટલા પ્રમાણમાં શક્તિ ઓછી કરી તેટલા પ્રમાણમાં ગુણ પ્રગટ થાય છે. મોહનીયકર્મમાં બીજો અર્થ લાગુ પડે છે. તેના ઉદયપ્રાપ્ત દલિકોનો ક્ષય કરી સત્તાગત દલિકોમાંથી પરિણામોનુસાર હીન શક્તિવાળા કરી એવી સ્થિતિમાં મૂકે છે કે તેનો સ્વરૂપે ઉદય થાય, જેમકે મિથ્યાત્વ અને અનંતાનુબંધિ આદિ બાર કષાયોના ઉદયપ્રાપ્ત ઇલિકોનો ક્ષય કરી સત્તાગત દલિકોને હીન શક્તિવાળા કરી એવી સ્થિતિમાં મૂકે છે કે તેનો સ્વરૂપે ઉદય ન થાય ત્યારે સમ્યકત્વાદિ ગુણો પ્રગટ થાય છે. જ્યાં સુધી આ પ્રવૃતિઓનો રસોદય હોય ત્યાં સુધી સ્વાવાર્ય (અર્થાતુ ગુણને ઢાંકનાર) ગુણને પ્રગટ થવા દેતા નથી કેમકે તે સઘળી પ્રકૃતિઓ સર્વઘાતિની છે. મોહનીયકર્મની દેશઘાતિની પ્રવૃતિઓમાં પહેલો અર્થ જ લાગુ થાય છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005572 |
| Book Title | Karm Prakruti Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kailashchandravijay |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | |
| Total Pages | 550 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |