Page Text
________________
કર્મપ્રકૃતિ
(૪) કેવલદર્શનાવરણ :- કેવલ એજ દર્શન તે કેવલ દર્શન, તેનું આવરણ તે કેવલદર્શનાવરણ. (૫) નિદ્રા :- ““કા - ગુસ્સાયાં '' દ્રા ધાતુ કુત્સિત અર્થમાં છે. “નિયત તિ' નિદ્રા જે સુવાની અવસ્થામાં ચૈત્યન્ય અસ્પષ્ટપણે કુત્સિતતાને પામે તેને નિદ્રા કહેવાય. આ નિદ્રા જેને હોય તે ચપટી વગાડતા જ ઉઠી શકે છે. (૬) નિદ્રાનિદ્રા - નિદ્રાથી અતિશય તે નિદ્રા નિદ્રા - મધ્યમ પદ લોપી સમાસ - તેમાં અત્યંત અસ્ફટિભૂત ચૈતન્ય ઘણાં યત્ન વડે જાગે, તે નિદ્રાનિદ્રા. (૭) પ્રચલા :- બેઠો, ઊભો રહેલ, ઘોરે - (નસ્કોરા બોલે) જેની સૂવાની અવસ્થામાં તે પ્રચલા. (૮) પ્રચલા પ્રચલા :- પ્રચલાથી અતિશાયિની પ્રચલા, તે પ્રચલાપ્રચલા - ચાલવું આદિ ક્રિયા કરતાં પણ ઉદયે આવે એ પ્રચલાથી અતિશયપણું છે તે પ્રચલાપ્રચલા (૯) થીણદ્ધિઃ- જે ઊંઘવાની અવસ્થામાં આત્મશક્તિરૂપ ઋદ્ધિથી જ થાય - પિડીભૂત થાય તે “સ્યાનષ્ક્રિનિદ્રા' આ થીણદ્ધિનિદ્રા હોય ત્યારે પ્રથમ સંઘયણવાળા જીવને અર્ધચક્રી (વાસુદેવ) કરતાં અડધી શક્તિ હોય છે.
ગંધહસ્તી નામના આચાર્ય એમ માને છે કે નિદ્રા વિગેરે આવે ત્યારે જ દર્શનલબ્ધિનો ઉપઘાત થાય છે. જ્યારે દર્શનાવરણચતુષ્ક એ તો મૂળથી ઉચ્છેદક હોવાથી દર્શનલબ્ધિને મૂળથી હણે છે. અને વળી પ્રાપ્ત દર્શનની નાશક હોવાથી અને અપ્રાપ્તદર્શનની પ્રતિબંધક રૂપ હોવાથી આ નવે પ્રકૃતિઓને દર્શનાવરણીય (દર્શનના આવરણ કારક તરીકે) કહેલ છે.
( – ૩ જું વેદનીયકર્મ :-) તે બે ભેદે છે. (૧) સાતા (૨) અસાતા. (૧) સાતા :- ત્યાં જેના ઉદયથી આરોગ્ય, વિષય, ઉપભોગ, આદિથી ઉત્પન્ન થતાં આફ્લાદ (આનંદ) લક્ષણ સાતાને વેદે તે સાતવેદનીય. (૨) અસતાવેદનીય :- સાતાથી વિપરીત, તે અસાતવેદનીય.
( - ૪થું મોહનીયકર્મ - ) (૧) મિથ્યાત્વ, (૨) સમ્ય મિથ્યાત્વ (મિશ્ર), (૩) સમ્યકત્વ, ૧૬ કપાય, ૯ નોકષાય તે ૨૮ મોહનીયની પ્રકૃતિઓ છે. (૧) મિથ્યાત્વ :- ત્યાં જેના ઉદયથી જિન પ્રણીત તત્ત્વની શ્રદ્ધા ન રાખે તે મિથ્યાત્વમોહનીય. (૨) મિશ્ર:- જેના ઉદયથી જિન પ્રણીત તત્ત્વની સમ્યક શ્રદ્ધા ન કરે અને નિંદા પણ ન કરે, તે સમ્યકમિથ્યાત્વ = મિશ્રમોહનીય. (૩) સમ્યકત્વ :- જેના ઉદયથી જિન પ્રણીત તત્ત્વની સમ્યક્ શ્રદ્ધા કરે, તે સમ્યકત્વમોહનીય. આ ત્રણ પ્રકૃતિઓ દર્શનમોહનીયની કહેવાય છે.
૧૬ કષાય :- કષ = સંસારનો આય = લાભ જેનાથી થાય તે કષાય. ક્રોધ, માન, માયા, લોભ તે દરેકને અનંતાનુબંધિ, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ, સંજવલન એ ૪ ભેદ, ૪ X૪ = ૧૬ ભેદ થાય છે. (૧) અનંતાનુબંધિ :- ત્યાં અનંત સંસારનો અનુબંધ કરે તેવો સ્વભાવવાળો અનંતાનુબંધિ છે. તેનું સંયોજના બીજું નામ છે. અનંત ભવો સાથે પ્રાણીઓ જેના વડે બંધાય, તે સંયોજના એ પ્રમાણે વ્યુત્પત્તિ જાણવી. (૨) અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ :- જેના ઉદયથી થોડું પણ પચ્ચખાણ ન આવે, તે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય કહેવાય. (૩) પ્રત્યાખ્યાનાવરણ :- જેના ઉદયથી સર્વવિરતિને આવરે, ગ્રહણ કરવા ન દે, તે પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય. (૪) સંજ્વલન :- પરીષહ ઉપસર્ગ થયે છતે ચારિત્રને (સંયમીને) પણ સ્ટેજ જ્વલન કરે તે સંજ્વલન કષાય.
નવ નોકષાય :- અહીં ‘નો' શબ્દ સાહચર્ય અર્થમા છે. તે કષાયોની સાથે રહેનાર છે, તે નોકષાય. કયા કષાય સાથે ? પ્રથમના ૧૨ કપાય સાથે તે આ પ્રમાણે, આદ્ય ૧૨ કપાયો ક્ષય થયે છતે નોકષાય રહેતા નથી. તે પછી તરત
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005572 |
| Book Title | Karm Prakruti Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kailashchandravijay |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | |
| Total Pages | 550 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |