Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan

SR No.: 005552
Original Sutra Author: N/A
Author: Nitin R Desai
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2010
Total Pages: 374
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 88

વ્યાખ્યાન બીજું : વિશદ દાર્શનિક પરિપ્રેક્ષ્ય
૭૧
વધુ વ્યાપક અર્થ કરીએ તો સમજદાર બાળકને સત્ય-શિવ-સુંદર પાસે લઈ જવાની ક્રિયા. વિનયનનો પણ વ્યાપક અર્થ કરીએ તો વ્યક્તિને દેહ-દશામાંથી આત્મ-દશામાં લઈ જવી યા અન્નમય કોશથી આનંદમય કોશ સુધીની યાત્રા કરાવવી. મૂળ રે ધાતુના ઇચ્છાદર્શક રૂપ શિક્ષાનો મૂળ અર્થ છે ચેતનાને શક્તિમાન્ કરવાની ઉત્કટ ઇચ્છા અને તજજન્ય પ્રયત્ન.
હમણાં જ આગલા મુદ્દામાં ‘ઇન્દ્રિય-જય તે વિદ્યા આત્મસાત થવા માટેનું કારણ છે' એવો કૌટિલ્યનો મત જોયો. આ વાત બરાબર સમજાય તે માટે કૌટિલ્ય એ અધ્યાય ૨.૬માં જ ઇન્દ્રિયજયની ત્રણ વૈકલ્પિક સરળ વ્યવહારુ વ્યાખ્યા કે કસોટીઓ બતાવી છે. “ઇન્દ્રિય-જય'નો શબ્દાર્થ તો થાય પોતાની ઇન્દ્રિયો પરનો વ્યક્તિનો કાબૂ. ઇન્દ્રિયો પોતાની આજ્ઞાને અધીન થઈને વર્તે અને પોતાના જીવનરથને ખાડે ન નાંખે તે ઇન્દ્રિય-જય. અહીં મનને પણ એક આંતરિક ઇન્દ્રિય (મંત:ક્ટર) જ સમજવાની છે, જે બાહ્ય ઇન્દ્રિયોના જ્ઞાનનું સંકલન અને વહન પણ કરે છે. આ બધી ઇન્દ્રિયોનો જય તેમના ઉપયોગને અટકાવવામાં સમાતો નથી, પણ પૂર્ણ નિયમનપૂર્વક તેમનો ઉપયોગ કરવામાં સમાયો છે.
હવે કૌટિલ્ય આપેલી એ ત્રણ વૈકલ્પિક વ્યાખ્યાઓ કે કસોટીઓ જોઈએ : (૧) મનુષ્યના જે છ આંતરિક શત્રુઓ (પ રિપત્ર:), રૂપે કામ, ક્રોધ, લોભ, માન, મદ અને હર્ષરૂપ ચિત્તદોષો ગણાવ્યા છે, તેમનો ત્યાગ ઇન્દ્રિયજયરૂપ છે યા ઇન્દ્રિય-જય સધાયાના પુરાવારૂપ છે. (૨) ચક્ષુ વગેરે પાંચ ઇન્દ્રિયો તથા મન એ સર્વ ઇન્દ્રિયોનું પોત-પોતાના વિષયોમાં વિવેકી પ્રવર્તન તે ઇન્દ્રિયજય. પોતાનો અવિવેક વિસ્તરે તેવા અનુચિત વિષય-સંપર્કનો આમાં નિષેધ સૂચવાય છે. કોઈ ઇન્દ્રિય દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા વિષય પાછળ મનને દોડવા દેવાય ત્યાં ઇન્દ્રિય વ્યક્તિનો સ્વામી બની તે જીવને અનેક અનર્થોમાં નાખે છે – આવી વાત ભગવદ્ગીતામાં પણ જોવા મળે છે (૨.૬૭). (૩) શાસ્ત્રોના અર્થનો (ઉચ્ચ ઉપદેશનો) અમલ તે ઇન્દ્રિયજય૭ આ વાત ક્યાં શાસ્ત્રોના અન્વયે સમજવી તેનો ફોડ પડાયો નથી તે એક ગૂંચવતી બાબત છે. અલબત્ત, સંદર્ભ પરથી વિવેકબુદ્ધિને આધારે એમ કહી શકાય કે ધર્મશાસ્ત્ર જેવાં આચારશાસ્ત્ર, ઉપનિષભગવદ્ગીતા જેવાં સર્વાગી અધ્યાત્મશાસ્ત્ર કે દર્શનશાસ્ત્ર જેવાં તટસ્થ શાસ્ત્રોના અમૂલ્ય ઉપદેશોરૂપ અર્થનું અનુસરણ અહીં સમજી શકાય. બીજી રીતે કહીએ તો શાસ્ત્રોમાંથી ફલિત થતી શુદ્ધ ધર્મરૂપ બાબતોનું અનુસરણ સમજવું. ઉપનિષમાં “સ્વાધ્યાય બાબતે પ્રમાદ ન કરવો’ એ જે હેતુલક્ષી, જીવનશુદ્ધિલક્ષી આદેશ અપાયો છે, તેના તરફ અહીં ઇંગિત છે. આપણે જોઈશું કે રાજાની દિનચર્યામાં પણ નિત્ય શાસ્ત્રાધ્યયનની વાત છે જ.
ઉપર્યુક્ત ત્રણ વ્યાખ્યાઓ પૈકીની બીજી વ્યાખ્યા ઇન્દ્રિયજયનું સ્વરૂપ સીધેસીધું કહે છે, તો બાકીની બે વ્યાખ્યાઓ ઇન્દ્રિયજયનું વધુ સૂક્ષમ અને માર્મિક સ્વરૂપ કહે છે. એ બંનેમાં બીજી વ્યાખ્યાની વાત તો સમાઈ જ જાય છે, પણ સીધા ઇન્દ્રિયજયને પગલે અવશ્ય સધાતી વધુ ઊંડી અને સ્થાયી જીવનશુદ્ધિરૂપ બાબતો પણ ઉચ્ચતર જીવનસાધના માટે ચીંધાય છે. બરોબર વિચારીએ તો બીજી વ્યાખ્યામાં પણ ઘણી જીવનશુદ્ધિ સમાઈ જ જાય છે. વિવિધ અધિકારીઓ કે અધ્યયનકર્તાઓની રૂચિ કે સમજણશક્તિને ધ્યાનમાં રાખીને આમ વિવિધ મર્મસ્પર્શી વ્યાખ્યાઓ અપાઈ છે.