Page Text
________________
૪૦
કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર' દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
કૌટિલ્ય આપ્યાં છે. એ સંઘપ્રકાર ગ્રામીણ આમપ્રજાની ધિંગી, સ્વાધીન પ્રતિભામાંથી નીપજતો જણાય છે. એ એક પ્રાથમિક સમાજની લોકશાહી જણાય છે. બીજો પ્રકાર મુખ્યત્વે નગરરાજ્યોની શિક્ષિત, વરણાગી પ્રજાને લગતો જણાય છે. મુખ્યત્વે નગરજીવનની નૈતિક બદીઓ જ આ પ્રકારમાં સંકુલ ભ્રષ્ટાચારો રૂપે પ્રવેશતી જણાય છે.
કૌટિલ્યના સમયમાં આવાં સંઘરાજ્યો (ગણરાજ્યો) અનેક ભ્રષ્ટાચારોથી ભ્રષ્ટ રાજપુરુષોથી ખદબદતાં હશે તે આ અધિકરણના એકમાત્ર અધ્યાયમાં નિર્દેશેલી વિવિધ આકારોવાળી ભેદનીતિપદ્ધતિઓ અને ગુપ્તવધ પદ્ધતિઓને આધારે જણાય છે. પ્રજાનિષ્ઠા વગરનાં ભ્રષ્ટ ગણરાજયોને નાથવાની આવશ્યકતા અને તાકીદ બરોબર સમજીને જ એમાં કપટી ઉપાયોની વૈવિધ્યસભર દીર્ધ પરંપરા આપી છે. દેખીતી રીતે એ સર્વ ઉપાયો સહૃદયોને ખૂંચે તેવા લાગે. પણ વ્યાપક સમુદાયના હિતમાં, સાચે રસ્તે લાવવી અશક્ય ગણાતી એક કે વધુ વ્યક્તિઓનો ભોગ લેવો પડે તો લેવો – એ ન્યાયે જ આ વર્ણન હોવા સંભવ છે. પંદરમી-સોળમી સદી આસપાસના સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અનેક “પ્રહસન” તથા “ભાણ' પ્રકારની નાટ્યકૃતિઓમાં રાજાશાહીના પણ આવા ઘોર ભ્રષ્ટાચારો ઠઠ્ઠાચિત્રો દ્વારા પ્રગટ કરાયા છે તે વાત આની સાથે સરખાવી શકાય.
આમ છતાં સૈદ્ધાંતિક રીતે સન્નિષ્ઠ હોય એવું સંઘરાજ્ય સારું હોઈ શકે છે અને તે વખતે પણ તેવા સારા સંઘો હશે – તે વાત આ અધિકરણના છેવાડાના એકમાત્ર ગવાક્ય અને છેલ્લા એક શ્લોક પરથી જણાય છે. અધ્યાયના આરંભે પણ સારા સંઘોની મૈત્રી મિત્ર-રાજય કે સ્વસૈન્ય કરતાં પણ ચઢિયાતી હોવાનું કહ્યું છે એ વાત, તથા અનુકૂળ સંઘોને સામ કે દાનથી જીતવાની અને પોતાના હેતુઓ માટે ખપમાં લેવાની વાત સંઘ બાબતના લેખકના તટસ્થપણાની અને છૂપા આશાવાદની સૂચક છે.
કૌટિલ્ય, જેમ અન્યત્ર, તેમ અહીં પણ દુષ્ટ સંઘમુખ્યોના અન્વયે ભેદ કે ગુખવધની, નછૂટકે પ્રયોજવાની અકારી અને આકરી નીતિના પાયા તરીકે, કહેવાતા “ઊંચા લોકોમાં રહેલી અહંકાર, મત્સર, દ્વેષ, અસૂયા, ઊંચ-નીચભાવ, કામલોલુપતા, લોભ જેવી બેઠી વિકૃત મનોવૃત્તિઓને નિશાન બનાવવાનું નવા-નવા આકારે દષ્ટાંતરૂપ કહી બતાવ્યું છે. આજે આપણી પાસે જે પ્રબુદ્ધ મનુષ્ય કેન્દ્રી વિચારો ભારતના તાજેતરના ઊજળા સાંસ્કૃતિક-રાજકીય પુરુષાર્થના ફળરૂપે સંચિત થયા છે, તે દૃષ્ટિએ આવી મલિન યુક્તિના ઊજળા માનવીય વિકલ્પો પ્રયોજવાની એક પ્રબળ ભાવના સક્રિય થઈ છે. વધ જેવા હિંસક ઉપાયો ખતરનાક શસ્ત્રવૈવિધ્યના આ યુગમાં વ્યવહારુ કારણોસર પણ અપ્રસ્તુત બની રહ્યા છે. પણ આ બધો સમય-સમયનો ખેલ છે તે દૃષ્ટિએ સમત્વથી કૌટિલ્યના – બલ્ક એમના જમાનાના – વિચારજગતને મૂલવવાનું છે.
કૌટિલ્ય સમ-સામયિક વાસ્તવિક સ્થિતિના આધારે “એકરાજય' શાસન-વ્યવસ્થા (રાજાશાહી)ને પસંદ કરે છે, પણ રાજાધિરાજના બૃહત્ એકહથ્થુ વિશાળ સામ્રાજ્યને અનિવાર્ય માનતા નથી. રાજા માટે એમણે લાક્ષણિક “નરેન્દ્ર (“નરોમાં ઉત્તમ') શબ્દ પણ પ્રયોજયો છે તે સૂચક છે. રાજાના રાજત્વનું હાર્દ તેની આગવી, મુક્ત પ્રતિભા છે, જેના માટે કૌટિલ્ય “આત્મવત્તા' એવો અધ્યાત્મપરક સાંસ્કૃતિક શબ્દ વાપર્યો છે. રાજાની અસ્મિતા વ્યક્તિગત અહંકારરૂપ નહિ, પણ સ્વ-સમુદાયની, સ્વ-રાષ્ટ્રની અસ્મિતા
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |