Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan

SR No.: 005552
Original Sutra Author: N/A
Author: Nitin R Desai
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2010
Total Pages: 374
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 39

૨૨
કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
બદલે “ગુજરાન (વૃત્તિ) એવો – તેવા લૌકિક ભાષાપ્રયોગને આધારે – કર્યો. (આપણો દેશી છવાઈ શબ્દ જેમ ગુજરાન, ગુજરાનનાં સાધનો કે તે ખરીદી શકાય તેવું રોકડ નાણું – એવા સ્ટેજ ભિન્ન-ભિન્ન અર્થો સંદર્ભભેદે ધરાવે છે તેમ “અર્થ શબ્દના પણ આવા ભિન્નભિન્ન અર્થો સંદર્ભ પ્રમાણે સમજવાની સહજ સૂઝ મનુષ્ય ધરાવે છે.) પણ અર્થ' શબ્દના મૂળ અર્થમાંથી સ્થળ-કાળ-વ્યક્તિભેદે નવા-નવા અર્થ પ્રયોજવાની મનુષ્યની તાસીર પ્રમાણે અહીં કર્થ શબ્દના ત્રણ ઉક્ત અર્થો : (૧) ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય વસ્તુઓ, (૨) ગુજરાન નભાવતી વસ્તુઓ, અને (૩) એવી વસ્તુઓના ફળરૂપ ગુજરાન-ક્રિયા પોતે – ઉપરાંત પણ એક ચોથો ને છેલ્લો અર્થ પણ કૌટિલ્ય તારવે છે; તે અર્થ છે એ ગુજરાન માટે ખપની ચીજો જેમાંથી પેદા થઈ શકે તેવી “મનુષ્યોથી ભરેલી ભૂમિ' (મનુષ્યવતી ભૂમિ:). (એ ન ભુલાય કે વિકસિત ભાષામાં એક શબ્દના મૂળ અર્થમાંથી આવા નવા-નવા લક્ષ્યાર્થી, સ્થળ-કાળ-મનુષ્યપ્રકૃતિના ભેદે સહજપણે વિકસતા અને સમજાતા રહે છે. કૌટિલ્ય આવા છેવટના અર્થની તારવણી સહજ ભાષાશક્તિને આધારે જ કરી છે.) જીવનોપયોગી બધી ચીજો છેવટે ધરતીમાંથી મળે છે ખરી; પણ બધી ચીજો એમનેમ મળતી નથી; મોટા ભાગની ચીજો તો મનુષ્યની જ્ઞાનપૂર્ણ ક્રિયાના પરિણામે જ મળે છે. આથી કૌટિલ્ય અહીં અર્થ એટલે “મનુષ્યોવાળી ભૂમિ' એવો ખૂબ પ્રસ્તુત અર્થ આ શાસ્ત્રનામના સંદર્ભે બતાવ્યો છે. આવી ભૂમિ જ માણસને જોઈતી પાયાની વસ્તુ છે – વસ્તુઓનું અક્ષયપાત્ર છે. એટલે જ આચાર્ય વિનોબાએ સૌના ભૂમિ પરના સમાન હકની સ્થાપનાને આખી માનવજાતની કાયમી અને સાર્વત્રિક દઢ સુખશાંતિ અને નિત્યનૂતન સમૃદ્ધિ અર્થે ગુરુચાવી (master-key) રૂપ ઉપાય કહ્યો. વળી આ પ્રસંગે સંસ્કૃતમાં સાકાર થયેલો એક ખાસ ધરતીવાચક શબ્દ પણ ઉલ્લેખવા યોગ્ય છે: વસુંધરા શબ્દ (વસુન્ - ધનને, ધરી - ધારણ કરનારી). એ જ અર્થમાં વસુધા શબ્દ પણ છે. એ પણ નોંધીએ કે આ બંને શબ્દો “ધન ધારણ કરનારી' એવો અર્થ આપે છે; નહિ કે “ધન દેનારી' એવો અર્થ ! પાકી માતા સંતાનોની પરીક્ષા કરવા ધન સંતાડીને રાખે છે ! એટલે એવી ધરતી ધન દેનારી બને તે માટે આવશ્યક છે મનુષ્યો અને તેમનો ખંતીલો પુરુષાર્થ. આ આખી વાત સંસ્કૃતમાં પ્રચલિત બે પરસ્પરપૂરક ઉક્તિઓ દ્વારા સરસ રીતે કહેવાઈ છે : (૧) “વસુંધરા પુષ્કળ રત્નો(એટલે કે શ્રેષ્ઠ વસ્તુઓ)વાળી છે” (વદુરના વસુંધરા). (૨) “વસુંધરા વીરો વડે જ ભોગવવા યોગ્ય બને છે” (વીરમાયા વસુંધરા), (અહીં ‘વીર' શબ્દનો અર્થ માત્ર યુદ્ધકુશળ યોદ્ધો' જ ન કરતાં “જીવનપોષક કર્મોનો ઉત્સાહી મનુષ્ય” એવો કરવો.)
‘મર્થ' શબ્દના આ અર્થ દ્વારા કૌટિલ્ય ઘણી માર્મિક વાત કરી દીધી છે. એમાં સૃષ્ટિ અને માનવ ઉભયનું સમાન ગૌરવ કરીને બંનેના તાલબદ્ધ, વિધિસરના સહયોગને જીવનસમૃદ્ધિનું મૂળ બતાવ્યું છે. આ દૃષ્ટિએ શ્રી ટી. ગણપતિશાસ્ત્રીની આખા અર્થશાસ્ત્ર પરની ટીકાનું ‘શ્રીમૂનમ્' (‘લક્ષ્મીનું મૂળ') એવું નામ કૌટિલ્યના ગ્રંથનામના મર્મનું પ્રગટન સુંદર રીતે કરે છે. કૌટિલ્યકૃત આ શાસ્ત્રનામ દ્વારા “ધરતી પરના મનુષ્યોની બરોબર ખિલવટ થવી જોઈએ” – એ સૌથી પાયાની સાંસ્કૃતિક વાત પણ, તેનાથી મળનારાં ભૌતિક સુફળ પ્રત્યેના ઇંગિત સાથે, સરસ રીતે કહેવાઈ જાય છે, કારણ કે પૂરતું પોષણ-શિક્ષણ ન પામેલા મનુષ્યોવાળી ભૂમિ નિર્વાહનાં પૂરતાં સાધનોવાળી ન બની શકે. (અત્રે સ્મરણીય છે ભારતસરકારે શિક્ષણ માટે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી પ્રચલિત કરેલું લાંબું પણ ખૂબ અર્થવાહી એવું માનવસંસાધન-વિકાસ” [અંગ્રેજીમાં Human Resource Development – HRD] નામ તો ખરેખર