Page Text
________________
વ્યાખ્યાન પહેલું : રાજનૈતિક પરિપ્રેક્ષ્ય, ગ્રંથકાર અને ગ્રંથ
માર્ગદર્શનને, પોતાની આગવી પ્રતિભા જાળવીને પણ આચરણમાં મૂકતો. રાજ-દરબારમાં પણ ઋષિઓ ઉપરાંત શ્રેષ્ઠ જ્ઞાની બ્રાહ્મણોને, પંડિતોને આદરભર્યું કાયમી સ્થાન અપાતું. વૃદ્ધ-સેવન એ રાજાનું તો નિત્યનું કર્તવ્ય ગણાતું. રાજા માટે ખૂબ પ્રચલિત બનેલા ‘ગો-બ્રાહ્મણ-પ્રતિપાલક' બિરુદમાં રાજા અને તેના તંત્રની, સમસ્ત સજીવ સૃષ્ટિ અને નરોત્તમો (બલ્કે મનુષ્યમાત્ર) પ્રત્યેની પૂર્ણ પ્રતિબદ્ધતા સૂચવાય છે. રાજ્યના હોદ્દેદારોમાં ‘પુરોહિત’ (=‘આગળ કરાયેલા' એવા વેદવિદ્ બ્રાહ્મણવિશેષ)નું મહિમાયુક્ત સ્થાન હતું. પુરાણોમાં રાજાઓ દ્વારા ઋષિઓ, પુરોહિતો, બ્રાહ્મણો(જેમ કે ખુદ કૌટિલ્ય !)નાં ઘોર અપમાનના કિસ્સાઓ પણ નોંધાયેલા છે અને તેમાં એનાં ઘોર દુષ્પરિણામો પણ બતાવાયેલાં છે. એટલું ચોક્કસ કે એકંદરે આ બ્રહ્મનિષ્ઠ નરોત્તમોની રાજ્યતંત્ર પ્રત્યે બેદખલી, અલિપ્તતા અને નિઃસ્પૃહતા રહેતી. તેમનું અદોષ કર્તવ્ય તો રાજ્યકર્તાના માત્ર અતંરંગ સાથી અને માર્ગદર્શક બની રહેવાનું હતું. ‘બ્રહ્મ-ક્ષત્ર’નો આવો અત્યંત સંવાદી સંબંધ જ પ્રાયઃ રાજાઓને મનમાન્યા રાજકર્મથી અંતરંગપણે રોકતો.
“સત્યે સર્વ પ્રતિષ્ઠિતમ્” (“સત્યમાં સર્વકાંઈ પ્રતિષ્ઠા પામે છે’”) એ ન્યાયના પૂર્ણ સ્વીકારમાંથી જ સકલસત્યગ્રાહી પ્રજ્ઞા કે બુદ્ધિને જીવનરચનામાં ટોચનું સ્થાન અપાયું. તેથી ભગવદ્ગીતા પણ ભારપૂર્વક કહે છે; “બુદ્ધિમાં શરણ શોધ” (યુદ્ધૌ શળમન્વિત્ઝ). પરમોચ્ચ બુદ્ધિનાં લક્ષણો છે : સર્વગ્રાહિતા, તટસ્થતા, સમત્વ. એટલે શરીરબળની મહત્તા સાથે તેની ગંભીર મર્યાદાઓને પણ પારખી લઈને એને યોગ્યતા મુજબનું સ્થાન જ અપાયું અને બહુ જ લાક્ષણિક રીતે કહેવાયું : “જેની બુદ્ધિ, તેનું બળ” (“વુદ્ધિર્ય વતં તસ્ય’”). ગાંધીજી ઘૂંટતા રહેલા કે સત્યમાંથી જ અહિંસા ફલિત થાય છે. તેથી પૂર્ણસત્યગ્રાહી બુદ્ધિ પણ અહિંસા તરફ લઈ જાય તેમ માનવું પડે. એ દૃષ્ટિએ રાજધર્મની ઉત્પત્તિ કે સ્થાપનાના સંજોગો બતાવતા એક પૌરાણિક શૈલીના વૃત્તાંતમાં એ વાત ઘૂંટાઈ છે કે રાજા જેવી કોઈ હસ્તીના અભાવે માનવ-સમૂહમાં ‘બળિયાના બે ભાગ’ એ ન્યાય અથવા તો ‘માત્મ્યન્યાય’ (મોટું માછલું નાના માછલાને ગળી જાય તેવો સંદર્ભ) પ્રવર્તતો હતો. એ અટકાવવા જ રાજાનું તેના સહાયક તંત્રના સહયોગથી સધાતું આધિપત્ય બ્રહ્મા (અર્થાત્ જગન્નિયન્તા) દ્વારા સ્થાપવામાં આવ્યું. ડાર્વિન-પ્રતિપાદિત સંઘર્ષવાદથી વિપરીત એવા સમન્વય અને સહયોગના નૈસર્ગિક નિયમના પુરસ્કાર પર સંસ્કૃતિઓ ચિરકાળ ટકે છે. બળ એ અસલ સામર્થ્યનો એક સંભવિત પ્રકાર ખરો, પણ તેના રચનાત્મક કે સંરક્ષણલક્ષી ઉપયોગ થકી જ; નહિતર ગળે ઘંટીનું પડ (દાખલો : અમેરિકા) ! બાકી ‘નિર્વતજે વત્ત રામ’ એ ન્યાયે સ્થૂળ બળની ન્યૂનતા ધરાવનારામાં પણ અન્ય અનેક જીવનવિધાયક દુર્લભ સામર્થ્રો હોઈ શકે છે. એટલે સરવાળે સર્વના મહત્તમ કલ્યાણ માટે, બળ સાથે કળ એટલે કે ઊંડી મનોવૈજ્ઞાનિક સૂઝ ઇત્યાદિ વધુ ઠરેલ અને અસ૨કા૨ક સામર્થ્યના યોગથી માત્મ્યન્યાય અટકાવવો તે જ સાફલ્યગામી ઉપાય છે. આવી સમજણ ઉપર રાજપદની ઉપયોગિતા અને ચિરપ્રતિષ્ઠા નિર્ભર (આધારિત) છે. એ જ કારણે ભારતીય રાજનીતિમાં સામ-આદિ ચાર ઉપાયોમાં દંડ’નો અગ્રતાક્રમ છેલ્લો છે. એથી જ એવી રાજનીતિમાં સર્વ વર્ણના સામાન્ય લોકની રચનાત્મક પ્રકૃતિ વિપુલપણે ખપની બની રહે છે. ક્ષાત્ર પ્રતિભાથી સધાતી સર્વ જીવોની રક્ષામાંથી જ સર્વની બહુવિધ રચનાત્મક શક્તિઓ સક્રિય બનીને બહુવિધ સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ સમૃદ્ધિનો રાષ્ટ્રસંવર્ધક ચિરંતન રાશિ સર્જે છે; એટલું જ નહિ, એનું પીઠબળ માનવજીવનના ઉચ્ચતમ પારમાર્થિક કલ્યાણનો માર્ગ પણ સાફ કરી આપે છે. આવું રાજ્ય જેમ સ્થૂળ
Jain Education International
૧૩
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |