Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan

SR No.: 005552
Original Sutra Author: N/A
Author: Nitin R Desai
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2010
Total Pages: 374
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 285

૨૬૮
કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
અસ્તિત્વ અને દંડવિધાનની ઉપર્યુક્ત સ્થિતિ વચ્ચેનો વિરોધ એક રસપ્રદ સમસ્યા બની રહે. આની વિસ્તૃત ચર્ચા આ વ્યાખ્યાનમાં રાજધાનીના વડા(નાગરિક')ના કાર્યક્ષેત્રના અન્વયે (પૃ. ૧૮૫૧૮૮ પર) કરેલી છે તે જોઈ લેવી.
આજના વાચકને ખૂંચે તેવું તત્ત્વ છે આખા ગ્રંથમાં વ્યાપકપણે જોવા મળતું વધદંડનું વિધાન. ભારતીય રાજનીતિશાસ્ત્રના ધર્મશાસ્ત્રાનુસારી માનવીય વલણને જોતાં આ વસ્તુસ્થિતિ આશ્ચર્યકારક પણ લાગે છે. અલબત્ત, અમુક અંશે આ દંડા રીઢા કે સુધારી ન શકાય તેવા જણાતા ગુન્હેગારો કે ગુન્હાપ્રકારો માટે હોવાનું જણાય છે. વળી એમાં યે વધુ ઉપદ્રવકારી ગુન્હેગારો કે અત્યંત રાષ્ટ્રદ્રોહી રાજ્યાધિકારીઓ માટે ન્યાયતંત્રથી નિરપેક્ષ રીતે મુખ્યત્વે રાજાની પ્રાયઃ મંત્રી-અનુસારી વિવેકબુદ્ધિથી ગુપ્તવધ (ઉપાંશુવધ), અગાઉ ગુપ્તચરતંત્રની ચર્ચામાં બતાવ્યા પ્રમાણે, પ્રાયઃ “તીક્ષ્ણ' કે “રસદ' પ્રકારના ગુપ્તચરો દ્વારા કરાય છે. વળી ગુન્હાના સ્વરૂપ મુજબ આકરા કુલેશદંડો કે ‘ચિત્રવધ” (જાતજાતની રિબામણી દ્વારા વધુ) પણ ન્યાયતંત્ર દ્વારા આદેશાય છે.
વધદંડ પ્રત્યેના આ અભિગમને સ્વસ્થપણે સમજવા પ્રયત્ન કરીએ. પ્રાયઃ રાયચંત્રના વાહકોએ તંત્રના અંગરૂપ નિર્ણયોમાં વ્યક્તિગત ભાવુકતાથી ઉપર ઊઠીને ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિઓ મુજબ સ્થિર થયેલી પંરપરાને ધ્યાનમાં લઈને જ જે-તે નિર્ણય કે પગલાં લેવાનું કર્તવ્ય બની રહે છે. વળી પોતાના દેશકાળમાં રાષ્ટ્રની પ્રજાઓમાં પ્રવર્તતી વિવિધ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિઓનું પણ ચોક્કસ ચિત્ર ગુપ્તચરતંત્રની પણ વ્યાપક મદદથી મેળવીને તેમાં કારગર નીવડે તેવા દેશકાલાનુસારી નિર્ણયો તટસ્થપણે લેવા પડે. રામને અનિચ્છાએ શબૂકવધ કરવો પડે છે કે સીતાત્યાગ કરવો પડે છે. ઉપાયોની ઉગ્રતા ઘટાડવા માટે દીર્ઘકાલીન અને સાર્વત્રિક એવો સાંસ્કૃતિક પુરુષાર્થ કરવો પડે. વળી આજની આકરી સજાઓના વાસ્તવિક અમલ બાબત બને છે તેમ. પ્રાચીનકાળમાં પણ ફેંસલામાં આદેશાવેલી વધદંડાદિ ઉગ્ર સજાઓ પ્રજાકીય પ્રસિદ્ધિ દ્વારા અપરાધીમાં અને સમાજમાં ડારો ઊભો કરવાનો હેતુ ધરાવતી હશે; પણ અમલ વખતે પ્રાયઃ કૂણું વલણ રાખી સજાનું વિવેકી રૂપાંતર જ કરાતું હશે.
ન્યાયતંત્ર સંબંધી અધ્યાય ક. ૩.૧માંની પ્રાથમિક ચર્ચામાં સાંસ્કૃતિક મહત્ત્વની એક ચર્ચા, અધ્યાયના છેડે, તે સંબંધી જુદા-જુદા સ્રોતોમાંથી ચૂંટેલા સહેજ મતાંતરોવાળા શ્લોક સંગ્રહીને તેના અનુમોદનરૂપે કરી છે. પૂર્વપરંપરાની પ્રૌઢ અને પૂર્ણપણે શ્રદ્ધેય સામગ્રી કે ચર્ચાઓના યથાતથ અવતરણનું પણ કૌટિલ્યનું વલણ ગ્રંથમાં દેખાય છે. બીજી બાજુએ, સમાલોચના-પાત્ર અનેક મતોનું નિરસન કરી “આમ કૌટિલ્ય કહે છે એ આકારે તેમણે પોતાના આગવા મત પણ હેતુકથન સાથે પુરસ્કાર્યા છે. અહીં રજૂ કરેલા શ્લોકોમાંના મતાંતરો પૈકી કૌટિલ્ય કોઈ એક મતને પુરસ્કારતા નથી; એ ભેદ દેશ-કાળભેદને આભારી હોવાનું સમજતા લાગે છે. અથવા તે વિવિધ મતોને સમબલ ગણી પસંદગી વાચક પર છોડે છે. આ ચર્ચા તળ પ્રજાઓનાં સુબદ્ધ સાંસ્કૃતિક વલણો કે સામાજિક મૂલ્યાંકનો પ્રતિ ન્યાયતંત્રનો ઉદાર અભિગમ સૂચવે છે.
પ્રશ્ન એ છે કે ફરિયાદીની ફરિયાદને આધારે કોઈ પણ અપરાધનો ન્યાય કોઈ સર્વસામાન્ય શાસ્ત્ર, સંહિતા કે પરંપરાને આધારે જ તોળવો કે અપરાધીની સ્વસમુદાયગત ચોક્કસ સામાજિક