Page Text
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું : જીવનધર્મી રાજનીતિની સંસ્કૃતિરક્ષકતા
આની સાથે જ કૌટિલ્યે કોશક્ષયનાં જે આઠ કારણો નિર્દેશ્યાં છે, તે મુખ્યત્વે જે-તે ઉત્પાદનસ્થાનમાં કે અર્થસેવાના સ્થાનમાં કરવામાં આવતા શક્ય આર્થિક દુર્વ્યવહારોની યાદી બની રહે છે. તે કારણો આ છે ઃ (૧) ‘પ્રતિબંધ’ (નીપજ ન થવી), (૨) ‘પ્રયોગ' (રાજકીય નાણા પર અંગત વ્યાજખોરી), (૩) ‘વ્યવહાર’ (ઉત્પન્ન માલ પર યા ધન પર વેપાર), (૪) ‘અવસ્તાર’ (અવધિભંગ-?), (૫) ‘પરિહાપણ’ (ઘટાડો), (૬) ‘ઉપભોગ’ (રાજ્યના ધન કે માલનો અંગત વપરાશ), (૭) ‘પરિવર્તન’ (માલબદલી), (૮) ‘અપહાર’ (ઉઠાંતરી) . આ યાદીને મુદ્દાવાર અને સમગ્ર રૂપે સમજીએ. આ બાબતો મુખ્યત્વે સરકારી આર્થિક અભિક્રમો(enterprise)ને લાગુ પડતી સમજી શકાય. પરંતુ ખાનગી ઉત્પાદકોને પણ આમાંથી મહત્ત્વનું માર્ગદર્શન મળતું હોઈ તેમાં પણ આ કારણો ધ્યાનમાં લેવાતાં હશે. આમાંના કેટલાક મુદ્દા ઉત્પાદનસ્થાનોને સીધા ન લાગુ પડતાં ઉઘરાણીની ફરજોને લાગુ પડતા જણાય છે.
(૧) પ્રથમ ‘પ્રતિબંધ’રૂપ મુદ્દો છે આળસ કે બેદરકારીરૂપ અનુદ્યમમાંથી કે અલ્પ ઉદ્યમમાંથી જન્મતો. કાં તો કોઈ કરવાનું ઉત્પાદન કરવું જ નહિ, કાં તો અધૂરી પ્રક્રિયા કરી ઉત્પાદન પૂર્ણતાએ ન પહોંચાડવું – કાચી સામગ્રી વેડફવી, કાં તો માલના યોગ્ય સંચયના અભાવે તેનો નાશ થવા દેવો.
૨૨૭
(૨) ‘જર જોઈને મુનિવર ચળે' એ ન્યાયે વિશાળ સંસ્થાનું વિપુલ સંચિત ધન જોઈને જાતે જ પોતાના મનને દઢસંસ્કારબળે લાલચથી મુક્ત રાખનાર કર્મચારી વિરલ જ હોય છે. ‘મનુસ્મૃતિ’ સાચું જ કહે છે : “ચોખ્ખો માણસ મળવો મુશ્કેલ છે” (ટુર્નામો હિ ન્રુત્તિર્નર: -‘મનુસ્મૃતિ' ૭.૨૨). ઉપલા અધિકારીઓના પ્રમાદનો ગેરલાભ લઈને, તેમની આંખમાં ધૂળ નાખીને કે તેમની સાથે લાભની ભાગીદારીરૂપ સાંઠ-ગાંઠ કરીને પણ કોઈ સરકારી ઉત્પાદન-સ્થાનમાં કે ઉઘરાણી-તંત્રમાં સંચિત થયેલા રોકડ ધનના નાના-મોટા અંશને ખાનગી રાહે ઊંચા વ્યાજે ફરતું કરી વ્યાજ ભોગવવું તે ‘પ્રયોગ’. “ગરજવાનને અક્કલ ન હોય” એ ન્યાયે આમ કરનારને, મોટે ભાગે, એ ભાન રહેતું હોતું નથી કે સાબદા તંત્ર દ્વારા પોતાની આવી ખાયકી વ્હેલી-મોડી પકડાવાની પાકી શક્યતા છે. પણ એમાં થતા વિલંબના પ્રમાણ મુજબ કોશને ગણનાપાત્ર ફટકો તો પડે જ. વ્યાજખાદ એ પ્રાયઃ વ્યાજપ્રથા નભાવતા સંકુલ અર્થતંત્ર દ્વારા ગણતરીમાં લેવાતું મોટું આર્થિક નુકસાન ગણાય છે.
(૩) કોશગત ત્રીજું દૂષણ છે અધિકારી દ્વારા પોતાના ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા સરકારી પાકા માલનો ખાનગી વેપાર – તેને કહ્યો છે ‘વ્યવહાર'. ખૂબ મોટા જથ્થામાં પ્રાયઃ જે માલ પેદા થતો હોય, તે માલમાંના તરત ધ્યાન ન જાય એટલા જથ્થા પર આવી રમત રમાઈ શકે. આવો ભ્રષ્ટાચાર શક્ય બને બજાર કરતાં માલ સસ્તો વેચવાથી. એક રીતે આ એકકેન્દ્રી જથ્થાબંધ ઉત્પાદનની પ્રથામાંથી જન્મતું પ્રદૂષણ છે, જે પ્રાચીન કાળમાં પણ હયાત હતું !
કોશનાં વૃદ્ધિ કે ક્ષયનાં કારણોની આ આખી ચર્ચા ચિંતનશીલને પરંપરાથી રૂઢ બની બેઠેલા કહેવાતા ‘માતબર' (બલ્કે ‘માતેલા’ !) અર્થતંત્રમાં પાયાની ક્રાંતિની જરૂરત બાબત વિચારતો કર્યા સિવાય રહે એમ નથી. હા, એ માટે જરૂરી બને માનવચેતનાની પાયાની ક્રાંતિ. કૌટિલ્ય પોતે અંતરતમથી ક્રાંતિના હિમાયતી જ નહિ, રાહબર બનવાની ક્ષમતાવાળા પણ હોવા છતાં, પ્રવાહપ્રાપ્ત રૂઢ માનવપ્રકૃતિના જ સંદર્ભે આ ગ્રંથમાં તો નમ્રતાથી મુખ્યત્વે વ્યવહારુ સ્તરે ચર્ચાઓ કરે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |