Page Text
________________
૨૨૪
કૌટિલ્ય “અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
વાજબી સામનો કરવામાં એ વધારો સાવ જ નિષ્ફળ રહે છે; ઊલટી વધુ આકરી મોંઘવારીને એ નોતરે છે. એટલે “મોંઘવારી-ભથ્થુ'નો સરકારના મનમાં રહેલો ખાનગી અર્થ “મોંઘવારી વધારે તેવું ભથ્થુ' છેવટે ઉઘાડો જ પડી જાય છે અને પ્રજામાં વ્યાપક બેદિલી જન્માવે છે !
આ પછીનાં બે લક્ષણ, કોશનો ગંભીર ક્ષય કરી શકે તેવાં બે મહાવ્યયસ્થાનોના નિયંત્રણને લગતાં છે; એ બે વ્યયસ્થાનો આ છે : (૧) કુદરતી પ્રકોપો અને (૨) પ્રજાની વિવિધ રીતની વ્યાપક બેહાલીના પ્રસંગે પ્રજાના સત્ત્વ(જીવનશક્તિ)ને બેઠું કરવા માટે રાજયતંત્રે ફરજરૂપે વ્યાપકપણે પ્રજાને આપવી પડતી વિવિધ કરમુક્તિઓ (પરિહાર) કે અપાતો વિપુલ આર્થિક ટેકો. અગાઉથી આ સંદર્ભે બને એટલા સર્વાગી કુશળ આયોજન દ્વારા કોશનાં આ બે દેવકૃત સંભવિત મહાછિદ્રોને પણ વત્તે ઓછે અંશે મર્યાદિત તો જરૂર કરી શકાય. આ બે લક્ષણો છેઃ (૧) ૩૫સપ્રમીક્ષા (કુદરતી આપત્તિઓમાંથી વ્યવસ્થિતપણે સધાતી મુક્તિ), (૨) પરિહારક્ષય: (રાષ્ટ્રની પ્રજાઓને કરમુક્તિ વગેરે વ્યાપક આર્થિક રાહત પૂરી પાડવી પડે તેવી કાઠી પરિસ્થિતિઓનું શક્ય આયોજનો દ્વારા ગણનાપાત્ર નિવારણ).
કૌટિલ્ય ગ્રંથના અધ્યાય ક્ર.૪.૩માં વાપરેલો ૩પનિપાત શબ્દ અત્રે પ્રયોજાયેલા ૩૫ શબ્દનો જ પર્યાય જણાય છે. આવો શબ્દફેર કૌટિલ્ય તપાસેલા એકાધિક આધારગ્રંથોમાંથી સંભવ્યો લાગે છે. એ દષ્ટિએ એ અધ્યાય આ ‘ઉપસર્ગ-પ્રમોક્ષ'ની જ વિસ્તૃત ચર્ચારૂપ ગણી શકાય. એ વખતના દેશ-કાળ પ્રમાણે પ્રાધાન્ય ધરાવતા પ્રાકૃતિક કે જૈવિક ઉપદ્રવો ‘ઉપનિપાત’ કે ‘ઉપસી' તરીકે ગણાવાયા જણાય છે.
આજે તો હકીકતે પોત-પોતાના પૂરા શાસનકાળ દરમિયાન આસુરી રીતે – બલે અકથ્ય રીતે – વ્યાપકપણે આમપ્રજાને આર્થિક રીતે ધ્વસ્ત કરવામાં રચી-પચી રહેનારી સરકારો દેખાવ ખાતર જ “આપત્તિના વહીવટ' (disaster-management) માટેનું સરકારી માળખું જાહેર કરે છે. આપત્તિના આગોતરા પાકા અટકાવની તો એની દાનત હોતી જ નથી,ઊલટું. પર્યાવરણને દારુણપણે બગાડી આપત્તિઓને નોતર્યા જ કરે તેવી સર્વનાશકારી કહેવાતી ‘ઔદ્યોગિક નીતિ’ જાહેર કરીને ‘ઉદારીકરણ'ના રૂડા નામે ખાનગી ઉદ્યોગોને બે-રોકટોક પ્રવૃત્તિ કરવા દે છે અને તેમને ઘરજમાઈઓ બનાવે છે !
એક બાજુ રાયતંત્ર પ્રજાનિષ્ઠ, દૃષ્ટિસંપન્ન અને ઉદ્યમી હોય અને બીજી બાજુએ સમાજમાં તીવ્ર બુદ્ધિશક્તિ અને ઠરેલ પ્રતિભા ધરાવતી વ્યક્તિઓની છત હોય તો મનુષ્યકૃત આપત્તિઓ પ્રાય: ન જ ઉદ્ભવે યા ઉદ્ભવે તેવી જ ડામી શકાય તેવા વ્યાપક નાગરિક-શિક્ષણની કાયમી જોગવાઈ હોય. વળી પર્યાવરણ-વિશેષજ્ઞો કે ભૂમિવિશેષજ્ઞોની હૈયા-ઉકલત દ્વારા પ્રાકૃતિક આપત્તિઓનાં આગોતરા વરતારા કે અનુમાન કરીને, “પાણી પહેલાં પાળ બાંધીને ઘણા ક્ષય-વ્યય નિવારી કોશરક્ષા કરી શકાય. વળી આપત્તિકાળમાં કે તેના પછી પણ પ્રજાનાં સત્ત્વ (સામર્થ્ય) અને નીતિનિષ્ઠા ટકાવીને રાજ્યતંત્ર પ્રજાને આપત્તિ વીત્યે જલ્દી બેઠી કરી શકે.
આનું જોડિયું લક્ષણ છે પરિહારક્ષય – પ્રજાને આપવી પડતી વિવિધ કરમુક્તિઓ કે આર્થિક રાહતોમાં શક્ય બનતો ક્રમિક ઘટાડો. અધ્યાય ક્ર.૨.૨(નાનપનિવેશ:)માં સ્પષ્ટપણે કહેવાયું છે કે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |