Page Text
________________
૨૦૮
કૌટિલ્ય “અર્થશાસ્ત્ર' ઃ દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
પણ અણધારી આપત્તિને પહોંચવાનો ઉપાય રહે નહિ તેવું બની શકે. આવા સંજોગોમાં આપત્તિજોગો કોશ ટૂંકા ગાળામાં ઊભો કરવાના ઉપાયો સૂઝવા પણ જોઈએ અને બને ત્યાં સુધી પ્રજાને અનુચિત ઉદ્વેગ ન થાય તે રીતે કુશળતાથી પ્રયોજાવા પણ જોઈએ. તેવા ઉપાયોની સદૃષ્ટાંત વિચારણા કરતું આ પ્રકરણ છે. ઉપાયોનું અપાર વૈવિધ્ય સૂચવવા નમૂનારૂપ ઉપાયોનું જ આ નિદર્શન ગણાય. એ બધા ઉપાયોમાં પણ બળજોરી ન થાય, કે ન અશક્ય કે અનુચિત ઉપાય થાય; એકંદરે આખા રાષ્ટ્રમાં કે તેમાંની અમુક પ્રજાઓમાં બેદિલી ન જન્મે તેનું બરાબર ધ્યાન રાખવાનું છે. મનુષ્ય સંચયશીલ કે પરિગ્રહી હોવાનો એક લાભ પણ છે કે આપત્તિ વખતે સમજીને મનુષ્ય એ સંચયને બને એટલો બહાર કાઢીને, આપત્તિ પાર કરવા અર્થે જરૂર પ્રમાણે તેનો પૂરો પણ વિવેકી વ્યય કે હોમ કરવા તૈયાર હોય છે. વાજબી સંચયશીલતારૂપ આવા ઠરેલ પ્રજાકીય ગુણના આધાર પર જ, સરવાળે આમ-પ્રજાવર્ગોની જ કલ્યાણપરંપરા અખંડ રાખવા રાજયતંત્રે નિર્દોષ મનોવૈજ્ઞાનિક યુક્તિજાળ પ્રયોજવાનું છે.
એક ઉપાય છે ખેડૂત, પશુપાલક, વેપારી જેવા પાયારૂપ કામઢા કમાઉ વર્ગો પાસેથી છઠ્ઠા કે એવા સામાન્ય રીતે નિયત થયેલા રાજભાગને બદલે વધારે ભાગ માગવાનો. એ ઠરાવના ન્યાયી અને લાભકારી ખરેખરા પાલન અર્થે રાજયે પોતાના ગુપ્તચરતંત્ર-આદિ દ્વારા આ વર્ગોની વ્યક્તિઓની ખરેખરી કમાણી કે ઊપજનો વાસ્તવિક અંદાજ મેળવવો જરૂરી છે, જેથી એમાં કોઈને પક્ષે દિલચોરી ન થાય. (૨૦૦૮ની સાલમાં ઊભી થયેલી વૈશ્વિક આર્થિક મંદીના સંદર્ભે ભારતીય પ્રજાની, આવકમાંથી બચત કરી તેવા ધનનો વ્યવસ્થિત અનામત સંચય સાચવવાની ટેવની ખૂબ પ્રશંસા વાજબીપણે જ થઈ છે !) આ સાથે જ જે વ્યક્તિઓ કે વર્ગો રાજય-હસ્તકનાં વિવિધ આર્થિક કાર્યોમાં કર્મસહાયક થવા સ્વેચ્છાએ તૈયાર થાય, તેવા પાસેથી આવો ભાગ ન લેવો. તે જ રીતે સરહદી વસ્તીઓ નારાજ થાય, તો તે શત્રુપક્ષમાં ભળવાની શક્યતા રહેતી હોઈ, તેમની પાસેથી પણ વધુ ભાગ ન માગવો. ઓછી આવકવાળા વર્ગને પણ બાકાત રાખવો. આપત્તિ વખતે પણ ઔચિત્યને નેવે મૂક્યા વગર અને ઘાંઘા થઈને, સરવાળે રાજ્યતંત્ર ખૂબ વગોવાય તેમ ઊડઝૂડ રાજકીય પદ્ધતિઓ કે યુક્તિઓ અપનાવ્યા વગર, રાજા-પ્રજાના સંબંધો ઊલટા વધુ ઘનિષ્ઠપણે સહયોગી બને તેવી રીતો જ કૌટિલ્ય જેવા ઠરેલ મનીષી રાજપુરુષને માન્ય છે. આપત્તિકાળ હો કે સંપત્તિકાળ; તેવા કોઈ બહાને પ્રકૃતિ કોઈ વ્યક્તિને કે મસમોટા રાજ્યતંત્રને પણ દુર્વ્યવહારો માટેનો પરવાનો નથી જ આપતી. અને આમ છતાં કૌટિલ્ય પરિણામદાયી અનેક નરવા ઉપાયો પોતાના લોકમનોવિજ્ઞાન દ્વારા રજૂ કરે છે. "
રાષ્ટ્રમાં વત્તેઓછે અંશે પથરાયેલી પૂર્ણ બેકારી કે અર્ધબેકારી આપત્તિકાળ-નિમિત્ત બને એટલી ઘટે અને રાષ્ટ્રની આર્થિક ક્ષમતા વધે તે માટે અડવા (virgin) ભૂ-ભાગોમાં નવી વાસભૂમિઓ સ્થાપવી (શૂનિવેશ) એ પણ આપત્તિકાળનું એક કીમતી પગલું છે. અર્થાત્પાદન માત્ર નગરકેન્દ્રી કે અમુક જ પ્રદેશમાં કેન્દ્રિત બનવાથી સર્જાતાં અનિષ્ટો ટાળવા માટે પણ આ ખૂબ ઉપકારક કદમ છે. તેવાં નવાં-નવાં વાસસ્થાનોમાં હિંમત, કોઠાસૂઝ અને પરિશ્રમવૃત્તિ ધરાવતા લોકો નિઃશંક આવવા પ્રેરાય તે માટે શરૂઆતની મૂડીરૂપે ધાન્ય, ઢોર, નાણાં વગેરે નવા આવતા
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |