Page Text
________________
વ્યાખ્યાન પહેલું : રાજનૈતિક પરિપ્રેક્ષ્ય, ગ્રંથકાર અને ગ્રંથ
ઉપકારકતા હોઈ શકે છે તે જરૂર સમજી શકીશું. એ કદી ન ભુલાય કે છેલ્લી દોઢેક સદીથી વિશેષતઃ યુપીય કે અમેરિકી દેશોમાં સાતત્યપૂર્વક અહીંની પ્રાચીન સંસ્કૃત-પ્રાકૃત-પાલી-અપભ્રંશ ભાષાઓમાં અને આધુનિક મુલ્કી ભારતીય ભાષાઓમાં પણ રચાયેલા શાસ્ત્રીય-લલિત ઉભય સાહિત્યનું પણ ઊંડું અને સુરુચિપૂર્ણ અધ્યયન-સંપાદન-મૂલ્યાંકન થતું રહ્યું છે. મનુષ્યની મનુષ્યતાની પરિપૂર્ણ ખિલવટ માટે આ અમર વારસો ભારે ખપનો છે.
શાસ્ત્ર અંગેના એક સુભાષિતનો આવો અભિપ્રાય છે : “અનેક સંશયોને ઉચ્છેદનાર અને પરોક્ષ વિષયોનો બોધ કરાવનાર એવું સર્વના લોચનરૂપ શાસ્ત્ર જેને હૈયે નથી, તે અંધ જ છે.’૧ અહીં એટલું સ્પષ્ટ કરીએ કે મૂળે તો ચોક્કસ ઘાટ પામેલી પ્રૌઢ વિચાર-૫રં૫રા જ શાસ્ત્ર છે. તે માત્ર મૌખિક (આમ્નાયરૂપ) પણ હોઈ શકે. નિરક્ષ૨ મનુષ્ય પાસે પણ, વિશિષ્ટ ચિત્તશુદ્ધિના બળે, કોઈ પણ વસ્તુનું એવું કસાયેલું સાચું જ્ઞાન હોઈશકે, જેને ‘શાસ્ત્ર’નો દરજ્જો આપી શકાય. ‘શાસ્ત્ર' શબ્દના પાયામાં શાસ્ ધાતુ (ક્રિયા) છે, જેનો અર્થ ‘કોઈ પણ વિષયની બરોબર પકડ કે પાકી સમજણને આધારે પાકે પાયે માર્ગ બતાવવો કે સાચા વર્તનનો આદેશ કરવો' એવો થાય. આથી ‘શાસ્ત્ર’નો અર્થ ટૂંકમાં ‘આજ્ઞાવાક્ય’ એવો પણ કરી શકાય – આજ્ઞા સત્તાધારીની નહિ, પણ નિઃસ્પૃહ જ્ઞાનીની કે ઋષિની; એટલે કે તારક આજ્ઞા. બધા પાસે સત્યાસત્યનો વિચાર કરવાની શક્તિ ન હોય એ દૃષ્ટિએ ઋષિઓની કરુણાયુક્ત એક પદ્ધતિ તે પોતાના ઉચ્ચ જ્ઞાનબળને આધારે સામાન્ય જીવોને પણ અનિષ્ટમાંથી બચાવે તેવી આજ્ઞા આપવાની હતી. સદાચારી શ્રદ્ધાળુ મનુષ્યને શ્રદ્ધેય વ્યક્તિની આજ્ઞા પાળવાનું ખૂબ-ખૂબ ગમે; ભેજાબાજી ફાવે ય નહિ અને આવડે ય નહિ. એટલે શાસ્ત્રાજ્ઞાઓની નિર્ભય, તેજસ્વી, હૃદયશુદ્ધિ સહિતની સમાલોચના કરનાર વિદ્યાસાધક જેટલો જ, બલ્કે કદાચ તેથી ય વધુ મહિમામય છે આ પરિપૂર્ણ શ્રદ્ધાથી આજ્ઞા-પાલન માટે સર્વથા સજ્જ અને નિત્ય-ઉદ્યત એવો સુવિપુલ આમ પ્રજાસમુદાય. પ્રાધાન્યભેદે પણ પરિપુષ્ટ જ્ઞાનબળ અને પરિપુષ્ટ શ્રદ્ધાબળ એ સમાજરૂપી રથનાં બે ખમતીધર અને અન્યોન્યપૂરક એવાં પૈડાં જ સમજવાં.
૫
અહીં ઉપલા સુભાષિતમાંના ‘પરોક્ષ વિષયોનો બોધ કરાવનાર' (પરોક્ષાર્થસ્ય વર્શ) એ શબ્દો દ્વારા એ પણ સમજાય છે કે પ્રત્યક્ષ એટલે કે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય વિષયો કે પદાર્થોના જ્ઞાન માટે કાંઈ શાસ્ત્ર તરફ જોવાનું ન હોય – હાથકંકણને આરસી શી ? શંકરાચાર્યે દૃષ્ટાંત આપ્યું છે કે સો શાસ્ત્રો પણ જો અગ્નિને શીતળ કહે તો તે વાત કોઈ જ ન માને, માનવાની હોય પણ નહિ; કારણ કે ઇન્દ્રિયાનુભવ જ તેમાં સાચું જ્ઞાન આપી દે છે. આમ માત્ર પોતાની શુદ્ધ જ્ઞાનશક્તિની મર્યાદાની બહારની બાબતમાં જ શાસ્ત્રનું શરણ જરૂરી હોઈ શકે – એ રોકડી વાત પણ આમાંથી સમજાય છે. વળી શાસ્ત્ર પ્રગટ કરનાર ‘આપ્ત’ (અર્થાત્ મનથી દુનિયાનું બધું પામી ચૂકેલો એટલે કે નિઃસ્પૃહ અને તેથી માત્ર સર્વનું હિત જ જોઈ જીવનાર ને બોલના૨) છે કે કેમ તે પણ તપાસવું જ પડે, અનાપ્ત (અન્ + આપ્ત) ન ચાલે – એ પણ શાસ્ત્રને ‘શબ્દપ્રમાણ’ સંજ્ઞા આપનાર ભારતીય પ્રમાણશાસ્ત્ર ઘૂંટી-ઘૂંટીને એકમતી સાથે કહે છે.
ઉપલા સુભાષિતમાં ગર્ભિત રહેલી છેલ્લા ફકરામાં કહેલી વાત બરોબર ધૂંટી આપનાર અન્ય સુભાષિત કહે છે : “જેને પોતાની બુદ્ધિ નથી, તેને શાસ્ત્ર શું કરે ? આંખો-વિહોણાને દર્પણ શો લાભ કરે?”૨ દરેક (ભણેલા કે અભણ) સ્વસ્થ મનુષ્યને પ્રકૃતિએ મન સહિતની જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને પ્રાથમિક
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |