Page Text
________________
૧૯૪
કૌટિલ્ય ‘અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
નહિ, પણ અનેક હુન્નરો અને કૌશલ્યોમાં પ્રજાને પ્રવર્તાવનારા સંસ્કૃતિરક્ષક કર્મગુરુ તરીકે ઊપસેલો. ગાંધીજીએ પણ અગિયાર વ્રતોની સાથે સમયાનુરૂપ અઢાર પ્રકારનો રચનાત્મક કાર્યક્રમ રાષ્ટ્ર-ઉત્થાનના પાયા તરીકે ખિલવીને પ્રાચીન “અર્થપતિ'ની અને નરેન્દ્રની (નર-શ્રેષ્ઠની) જ ગરવી જીવન-સંવર્ધક પરંપરાને પુરસ્કારી છે. એની સામે આજની નારી નપુંસક થતી જતી લોભગ્રસ્ત સરકારો રાજયહસ્તકનાં ઉત્પાદન-અભિક્રમોમાં, એક પછી એક, ઉલાળિયો કરતી જઈને જગક્ષક રીતે અર્થપ્રવૃત્તિ પર અડપેલાં (સવાર બનેલાં) અસામાજિક જાગતિક (બહુરાષ્ટ્રીય) જૂથોને સર્વ પ્રકારનાં અર્થોત્પાદનો જ નહિ, પ્રજાહિતરક્ષક નિયમનતંત્રો સુધ્ધાં (!!) ભળાવીને જગમાં અભૂતપૂર્વ બર્બરતાને, અરાજકતાને, સંસ્કૃતિ-વિનાશને નોતરી રહી છે. અહીં ઉલ્લેખેલી રાજધર્મની પ્રાચીન પરંપરાઓનું દૃષ્ટિસંપન્ન અધ્યયન કરીને, એમાંથી ભરપૂર પ્રેરણા અને કાયમી હૈયાધારણ પણ મેળવીએ અને એ પ્રમાણે ચાલવાની પાકી પહેલ પણ કરીએ. સાર્વત્રિક પરિશ્રમનિષ્ઠાથી અને પરિશ્રમકળાથી – બલ્ક અસલ જીવનકળાથી – વિવિધ મોરચે સ્વાવલંબી બની રહેનારું રાષ્ટ્ર અપરાજેય બની જગદ્ગુરુનું પદ પણ સહજપણે પામી શકે. અત્યારનું નાનકડું ક્યૂબા-રાષ્ટ્ર આ માપદંડે, ખરેખર, અધ્યયનપાત્ર રાષ્ટ્ર છે.
કૌટિલ્ય અર્થોત્પાદન-પ્રવૃત્તિઓમાં મોભ (મુખ્ય આધાર) તરીકે કઈ પ્રવૃત્તિઓને ગણાવી છે તે જાણવું રસપ્રદ બનશે. “વાર્તા'-વિદ્યાનાં ત્રણ અંગ તેમણે બતાવ્યાં છે : કૃષિ, પશુપાલન અને વેપાર. આ વાત ઘણી સૂચક છે. આમાં તેમણે ઉદ્યોગોનો સીધો ઉલ્લેખ કર્યો જ નથી. અલબત્ત, આ ત્રણ પાયાની અર્થપ્રવૃત્તિના પૂરક અંગ તરીકે હસ્તોદ્યોગો અને મર્યાદિત કે મધ્યમ યંત્રોદ્યોગો પણ કૌટિલ્યને અભિપ્રેત હોવાનું જરૂર તારવી શકાય. વિસ્તૃત બીજું અધિકરણ ઉક્ત બે (કૃષિ, પશુપાલન) ઉત્પાદન-પ્રવૃત્તિ ઉપરાંત મનુષ્યજીવનને પોષનારી અનેક પૂરક પણ બિનસંકુલ પ્રક્રિયાઓવાળી અર્થપ્રવૃત્તિઓ પણ અનેક વિગતો સાથે નિરૂપે છે.
- પણ “વાર્તા'ની ઉપર્યુક્ત મૂળ વ્યાખ્યા કૌટિલ્યની દષ્ટિએ માત્ર કૃષિપ્રધાન અર્થતંત્ર જ નહિ, કૃષિકેન્દ્રી સંસ્કૃતિ એક બુદ્ધિપૂત (બુદ્ધિમાંથી ગળાઈને સ્વચ્છ બનેલો) માનવીય આદર્શ હોવાનું સ્પષ્ટ કરે છે. પશુપાલન પણ કૃષિના પૂરક અંગ તરીકે જ પૂરી પ્રતિષ્ઠા પામે છે. જયારે વેપાર તો ઉત્પન્ન દ્રવ્યોની કુશળ વિતરણ-વ્યવસ્થા જ છે. માનવ-સંસ્કૃતિના સ્થિર ભવિષ્યની દૃષ્ટિએ કૌટિલ્યનો આ સમગ્ર વિચાર ખૂબ સ્થાયી મહત્ત્વ ધરાવે છે.
કૌટિલ્યને અક્કડ કૃષિવાદ કે ગ્રામવાદ પણ અભિપ્રેત નથી. પરંતુ ધિંગુ માનવજીવન પરાધીન કે લોભ-મોહના ધક્કાવાળું ન બને તે પાયાની નિર્વિવાદ વાત તેમને મહત્ત્વની લાગે છે. બાકી કૃષિ-પશુપાલનથી પોષાતું સ્વાધીન જીવન જીવતી વૈવિધ્યપૂર્ણ પ્રજાઓને એ વ્યવસાયો માટેનાં સહાયક સાધનો, સામગ્રી, અન્ય વ્યક્તિગત-પારિવારિક-સાંસ્કૃતિક જરૂરિયાતો માટે પ્રાય: સ્થાનિક કે નાના પાયાના ગૃહોદ્યોગો/ગ્રામોદ્યોગો ને થોડા અનિવાર્ય મોટા-પાયાના ઉદ્યોગોની જોગવાઈ સહજપણે કરવી પડે. પણ ઉદ્યોગોનો હેતુ પણ જીવનસંવર્ધક ચીજો જ પૂરી પાડવાનો હોય; કૃત્રિમ જરૂરિયાતો ઊભી કરી, પ્રજાને ભરમાવી બિનજરૂરી ચીજો ઠઠાડવાનો નહિ. વાર્તા જીવી દરેક
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |