Page Text
________________
૧૯૦
કૌટિલ્ય “અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
સમૃદ્ધિનાં અન્ય પ્રાકૃતિક સ્રોતો કે સંસાધનો (resources) જેવું એક સંસાધન ગણવામાં આવ્યું છે; તેથી તેની ખિલવણીને પણ ખનીજો વગેરેની ખિલવણીની જેમ રાષ્ટ્રની સમૃદ્ધિનો એક સ્રોત ગણવામાં આવી છે. તેથી કેળવણી એટલે એ માનવરૂપી સમૃદ્ધિસ્રોતના વિકાસનો કાર્યક્રમ' એવી વિભાવના આ નવા નામમાં અંકિત થયેલી છે. (ઊંડા ખેદ સાથે કહેવું જોઇએ કે આવા સુંદર, અર્થસભર નામ પ્રમાણે ભારતની સરકાર કેળવણીના વહેવારો તો ગોઠવતી જ નથી; ઊલટું એ જ મૅકોલે-શાહી શિક્ષણમાળખું ચાલુ છે, અને નથી ભણી શકનારની સમગ્ર ચેતનાનો વિકાસ થતો કે નથી શિક્ષણ સર્વ શિક્ષણવાંછુઓને સુલભ; ઊલટું, તે ગરીબ અને નીચલા મધ્યમ વર્ગ માટે હવે તો સાવ જ ગજા બહારનું બનવા દેવાયું છે.) ઉપર્યુક્ત નામમાં રાષ્ટ્ર માટે મનુષ્ય કેટલો બધો મહિમામય છે તેની જે ઉચ્ચ વિભાવના ગૂંથાઈ છે, તેનો જ પડઘો અગાઉ રજૂ કરેલી ભર્તુહરિકૃત નીતિશતક'ની આ ઉક્તિમાં પડેલો છે : “હે રાજા, જો તું ધરતીરૂપી ગાયને દોહવા ઇચ્છતો હોય, તો પેલા લોકરૂપી વાછરડાને સ્તનપાન કરવા દઈ પોષાવા દે. તે દિન-રાત સારી રીતે પોષાતાં, ભૂમિ કલ્પલતાની જેમ વિવિધ ફળો આપશે.”
મનુષ્ય માત્ર અર્થનો ઉત્પાદક હોઈને જ કૌટિલ્યને ઉપાસ્ય લાગે છે એવું નથી. મનુષ્ય, સૃષ્ટિની પ્રબુદ્ધ અધિષ્ઠાત્રી (અધ્યક્ષ) થઈ શકે એવી ચેતના ધરાવતો હોવાથી જ મંગલરૂપ છે; એ ચેતનાને ખુલ્લી કરી પ્રવૃત્ત કરવા માટે જરૂર છે માત્ર મનુષ્ય પ્રત્યેના અદબભર્યા વહેવારની. પોતાને અપાયેલી સમુચિત મોકળાશથી સંતોષાયેલો મનુષ્ય નૈસર્ગિક રીતે જ પોતાની શ્રમશક્તિ, કોઠાસૂઝ વગેરે દ્વારા, પોતાની આનંદાનુભૂતિ પણ સધાય તેવી રીતે, જીવનોપયોગી ઉત્તમ ચીજોનું નિર્માણ કરી શકે છે. “અર્થશાસ્ત્ર'નું બીજું ‘અધ્યક્ષપ્રવાર' –અધિકરણ ધ્યાનથી તપાસતાં ઠેર-ઠેર એ વાત ઘૂંટાય છે કે કૌટિલ્યને સમસ્ત સજીવ-સૃષ્ટિની ખિલવટ અને સંડોવણી દ્વારા વિકસતું અર્થતંત્ર જ ઇષ્ટ લાગે છે. પ્રજાનું કે ઉત્પાદકોનું શોષણ કરીને કોઈ અધિકારી – કદાચ ઉપરીનો હાલેશ્રી બનવા – બમણી આવક ઊભી કરે તે સંજોગમાં, ભલે ને તે બધી જ આવક કોશમાં જમા કરાવે, તો પણ કૌટિલ્ય તે વર્તનને એટલા માટે ઠપકા કે દંડને પાત્ર દોષ ગણે છે કે તે એ દ્વારા જનપદનું શોષણ કરે છે. આ તો કૌટિલ્યની પ્રખર પ્રજાનિષ્ઠા બતાવતો સાવ નાનો નમૂનો જ છે; બાકી એ વલણ ઠેર-ઠેર સ્થાયી રૂપે ગ્રંથમાં દેખાય છે. દા.ત. જનપદની સ્થાપના અંગેના અધ્યાય ક. ૨.૨માં જમીનના મહત્તમ ઉપયોગની ચર્ચાના અન્વયે સૂચન એ છે કે “કોઈ સાવ વેરાન જમીનને જો કોઈ વ્યક્તિ આપમેળે ઉપજાઉ બનાવે તો તે જમીન પર તેને રાજયતંત્રે સામેથી માલિકીહક આપી દેવો. તો બીજે પક્ષે પોતાની ઉપજાઉ જમીનને પણ ખેડ્યા વિના અડવી પડી રહેવા દેનાર આસામીનો તે પરનો માલિકી હક રદ કરીને તેને ખંતથી ખેડે તેવા બીજા ખેડૂતને તે જમીન સોંપવી. અથવા ગામના મૃતકો (વસવાયા) કે વેપારીઓ તેને ખેડે. ૨૧:' આ આખું જનપદસ્થાપનાસંબંધી પ્રકરણ પ્રજાની નૈસર્ગિક ખિલવટ સાથે જ તેમને કોઈ પણ હિસાબે ઉદ્યમ-તત્પર બનાવીને રાષ્ટ્રને સ્વાવલંબનથી ગુંજતું બનાવવા બાબતના કૌટિલ્યના સ્થિર ઉત્સાહનો સુંદર પરિચય કરાવે છે. આને લીધે મનુષ્ય અને ધરતી બંનેની સમાન અને સમાંતર ખિલવટ પર ખૂબ જ યોગ્ય ભાર મુકાય છે; અને આ જ તો છે કોઈ પણ અર્થતંત્રને સ્વાવલંબી અને સ્થિર વિક્રમોથી જયવંતું
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |