Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan

SR No.: 005552
Original Sutra Author: N/A
Author: Nitin R Desai
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2010
Total Pages: 374
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 181

૧૬૪
કૌટિલ્ય “અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
જીવનમાં આનંદ-માંગલ્ય સ્થાપનારો સહજ આત્મસંયમ ન હોય. આ બંને મળતાં એક જીવનવિધાયક ભવ્ય ચમત્કાર સર્જાય છે.
સંસ્કૃતિના પાયામાં રમ-ગમથી બનેલો ગરવો કે ઊજળો સંયમ (self-discipline કે selfgovernance) હોય છે. એમાં નથી stoicism (એકાંગી સંયમવાદ) કે નથી epicurianism (એકાંગી ભોગવાદ), સંસ્કૃતિ સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય, લલિત-કળા જેવાં દરેક ક્ષેત્રમાં હોય છે. પણ તે દરેક ક્ષેત્રની સાચી ને ટકાઉ સંસ્કૃતિના પાયામાં નિરવધિ આનંદનું નિમિત્ત બનનાર આત્મસંયમ કે આત્મવત્તા હોય છે. એવા સંયમ માટે મુકાદમની જરૂર નથી; કારણ કે એ સ્વયંભૂ હોય છે. જ્ઞાનીને સંયમ સહજ હોય છે, તે તેની પ્રકૃતિરૂપ બની જાય છે – એ વાત અને વ્યક્તિમાત્રની શુદ્ધ પ્રકૃતિને જાગૃત કરીને જ સ્થાયી સંયમની સ્થાપના થઈ શકે; બાહ્ય નિયંત્રણથી નહિ – એવો અભિપ્રાય ભગવદ્ગીતામાં આ રીતે રજૂ થયો છે : “જ્ઞાની પણ પોતાની પ્રકૃતિ અનુસાર જ કર્મ કરે છે. પ્રાણીમાત્ર પ્રકૃતિને શરણે જતાં હોય છે; નિગ્રહ (બળજોરી કે બાહ્ય નિયમન) શું કરશે ?૧૧” એટલે ગીતાની દષ્ટિએ એમ કહી શકાય કે સાચી સંસ્કૃતિ વાસ્તવમાં તો વસ્તુમાં પડેલી સુષુપ્ત ઉચ્ચ પ્રકૃતિ જ હોય છે.
સંસ્કૃતિનું હાર્દ સમજવા ઉપર્યુક્ત રૂમ-શમની જોડીની જેમ જ અન્ય જોડી – પર્વવઆર્નવની – પણ જાણવા જેવી છે. મૃદુ (કોમળ) એ વિશેષણ પરથી બનેલો ભાવવાચક શબ્દ છે Hવ – કોમળતા, મૃદુતા; જે મુખ્યત્વે મનની વિશેષતા તરીકે સમજવાની છે. આથી તે ‘દયા’ (અન્ય માટે આત્મભાવ)નો પર્યાય બની રહે છે. તે રીતે સેટનુ (સરળ, નિખાલસ) એ વિશેષણનું ભાવવાચક નામ તે બાર્ગવ – સરળતા, નિખાલસપણું. મૂળમાં એ સત્યપરાયણતાનો પર્યાય છે. આ બે ગુણો પણ સાથે હોય તો જ એકબીજાની મર્યાદા દૂર કરીને એકબીજાને યોગ્ય રીતે ટકાવી રાખે છે. કોઈ પ્રત્યેની મનની કોમળતા કે દયા (વર્તવ) એવી ન હોય, જે એને સત્ય કહેતાં કે નિખાલસ અભિપ્રાય (ભાર્ગવ) પ્રગટ કરતાં પોતાને રોકે. વળી સત્યપરાયણતા કે નિખાલસતા (માર્નવ) એવી ન હોય, કે જે સામા પ્રત્યે મનની કોમળતા કે મધુરતા (માર્ક) દાખવવાની આવશ્યકતાને અવગણે. આ રીતે આ બંને ગુણો પણ એકલા નહિ, સાથે રહીને જ ગુણરૂપ બની રહે તેમ છે. માદવ એ વ્યક્તિ કે શ્રોતામાં રહેલા ચિત-તત્ત્વનો (સંવેદનનો) ખ્યાલ કરે છે, તો આર્જવ જગમાં વ્યાપેલા સત્-તત્ત્વનો ખ્યાલ કરે છે. વ્યક્તિસ્થિત ચિત્ અને જગસ્થિત સત્ એ બંનેના સમન્વયથી જ સત્ય અખિલાઈમાં પ્રગટે છે; ને તે જ કલ્યાણકર છે. તો સાચી સંસ્કૃતિમાં પટપટમેં હૈ સૉર્ડ રમતા એ ન્યાયે પ્રત્યેક વ્યક્તિ પ્રત્યેની સ્થાયી અદબ પણ હોય છે અને વળી પરમ સત્ય તરફની અદબ પણ હોય છે. ચિરંજીવ સંસ્કૃતિ સહુને સાથે લેતાં-લેતાં જ સત્યની સાથે જોડાવામાં રહેલી છે.
અહીં આગળ વધતા પહેલાં એ જણાવવું ઘટે કે સંસ્કૃતિના આંતર સ્વરૂપ અંગે આટલી ચર્ચા એટલે કરી છે કે આ ત્રીજા વ્યાખ્યાનના આરંભે રાજયતંત્રના મજબૂત પાયારૂપ રાજાનાં જે હૃદયહારી સંસ્કાર (ગુણસમૃદ્ધિ) અને સંસ્કૃતિ (દિનચર્યા) અવલોક્યાં છે, તેના આધારે રાજ્યતંત્રના