Page Text
________________
કૌટિલ્ય ‘અર્થશાસ્ત્ર’ : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ સૂચવાયો. ચિકિત્સકની મુલાકાતના ગાળામાં તો અન્ય બે મુલાકાતો પણ હોઈને તે સમયે આ વસ્તુનો સમાવેશ કરી શકાય તેમ કહી શંકાનું સમાધાન કરી શકાય તેમ નથી.
એ વાત અહીં ઉલ્લેખવી ઘટે કે વૃદ્ધસંયોગ: એ પ્રકરણવાળા અધ્યાય ૧.માં રાજાની દિનચર્યા વિષે એક વ્યાપક વિધાન આમ છે : ‘‘દિવસના પૂર્વભાગમાં હાથી-ઘોડા-રથ-અસ્ત્રશસ્ત્રવિદ્યાની તાલીમ લેવી અને પાછલા ભાગમાં ઇતિહાસનું શ્રવણ કરવું.” ત્યારબાદનો ઇતિહાસની વ્યાખ્યાવાળો સંભવતઃ પ્રક્ષિપ્ત ગણાતો ભાગ જવા દઈએ. ત્યારબાદ કહ્યું છે : “દિવસ અને રાત્રિના બાકી ભાગમાં નવા જ્ઞાનનું ગ્રહણ અને સમજાઈ ગયેલા જ્ઞાનનો વિશેષ પરિચય કરવો. અને બરાબર ન સમજાયેલા જ્ઞાન અંગે
૧૫૮
ફરી-ફરી શ્રવણ કરવું.૮' આ ઉલ્લેખો અને આ દિનચર્યાના પ્રકરણ વચ્ચે મેળ બેસતો નથી. વૃદ્ધસંયોગના પ્રકરણવાળી વાતમાંની ક્ષત્રિયોચિત તાલીમની વાત દિનચર્યાના પ્રકરણમાં પણ પ્રસ્તુત ગણાય. આ શંકાનું સમાધાન કદાચ એ હોઈ શકે કે અગાઉના એ પ્રકરણની વાત રાજાની કારકિર્દીના આરંભકાળની યા કદાચ તેના યુવરાજપદકાળની અભિપ્રેત હોઈ શકે; જ્યારે રાજાની દિનચર્યાની વાત તે રાજકાજમાં સુપ્રતિષ્ઠિત થયા બાદની હોઈ શકે. તો પણ વ્યાયામ, યોગ, ધ્યાન જેવી મહત્ત્વની બાબતોની બાદબાકી તે ખૂંચે જ છે. મોટી ઉંમરે પણ તે બધાંની રાજા માટે તો ખૂબ આવશ્યકતા ગણાય જ.
કૌટિલ્ય જ્યોતિશાસ્ત્રનો વધુ પડતો આધાર લેવામાં ન માનતા હોવા છતાં સામાન્ય જીવનવ્યવહારમાં તેના આદેશોનું મહત્ત્વ તો સ્વીકારે જ છે. આપણે બીજા વ્યાખ્યાનમાં કૌટિલ્યના દૈવ અંગેના પણ જે વિચાર તપાસેલા, તેને આધારે પણ આ વાત જરૂર કહી શકાય. જ્યોતિશાસ્ત્ર સૃષ્ટિમાંનાં જ્યોતિઓના નિયમિત અવલોકનો અને તે પર આધારિત પ્રૌઢ અનુમાનો દ્વારા નિર્માણ પામેલું એક પ્રતિષ્ઠિત વિજ્ઞાન જ હોઈ તેનો અનાદર કરવાનું કૌટિલ્યને કારણ નથી. તેથી રોજિંદા જીવનમાં રાજા જેવા અત્યંત સંકુલ પ્રજાકીય જવાબદારીઓ ધરાવતા પદાધિકારીએ તો સમગ્ર રાજ્યની કલ્યાણચિંતાની દૃષ્ટિએ પણ – અલબત્ત, નિર્ભય-નિઃશંક ચિત્તથી — જ્યોતિસંબંધી પ્રાકૃતિક આદેશો, જ્ઞાનમાં સુપ્રતિષ્ઠિત એવા રાજ્યોતિષી પાસેથી રોજેરોજ જાણવા-સમજવા અને અનાસક્તપણે અનુસરવા યોગ્ય જ છે. તેનાથી માનસિક સજ્જતા પણ સધાવાથી રાજાના મુખ્ય ધૈર્યગુણને પણ અવકાશ મળે છે.
રાજકાજ પાછળ રાજાની નમ્રતા, શુદ્ધ શ્રદ્ધા અને અસલ ધાર્મિકતા નિત્ય જળવાય તેની કાળજી પણ આ દિનચર્યામાં લેવાઈ છે. અંતિમ રાત્રિવિભાગમાં (પરોઢિયે) સૂચવાયેલા અનેક વૃદ્ધસંયોગો પૈકી ઋત્વિક્, આચાર્ય અને પુરોહિતનું સાન્નિધ્ય સેવીને તેમનાં અર્થપૂર્ણ હાર્દિક આશીર્વચનો (સ્વત્ત્વનાનિ – મંગલ પ્રસ્થાન વાંછતાં વચનો) ઝીલવાની ભલામણ કરાઈ છે. અગાઉ રાજાનું રાજર્ષિવૃત્ત વર્ણવતા અધ્યાય ૧.૭માં આવેલા આઠમા સૂત્રમાં એમ કહ્યું છે : “આચાર્યોને કે અમાત્યોને પોતાની મર્યાદા તરીકે (જેની આજ્ઞા લોપી ન શકાય તેવા વડીલો તરીકે) સ્થાપવા જે રાજાને વિનાશના જન્મસ્થાન[રૂપ અયોગ્ય આચારો]થી વારે, અથવા રાજા પ્રમાદ સેવતો હોય, ત્યારે [તે વડીલો] એકાંતમાં સમયસૂચક છાયાયંત્ર કે નલિકાયંત્રરૂપી પરોણી ભોંકવા દ્વારા તેને સારી રીતે ટોકે,’ વળી મંત્રી અને પુરોહિતની નિમણૂક બાબતના અધ્યાય ૧.૬ના દસમા સૂત્રમાં આમ કહે છે : ‘‘જેમ શિષ્ય આચાર્ય પ્રત્યે, પુત્ર પિતા પ્રત્યે કે સેવક સ્વામી પ્રત્યે આજ્ઞાંકિત બની રહે,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
-
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |