Page Text
________________
વ્યાખ્યાન બીજું : વિશદ દાર્શનિક પરિપ્રેક્ષ્ય
દાસ કે ગુલામ તરીકે રાખવાની પ્રથા, વેઠપ્રથા, ભારતમાં જામેલ અસ્પૃશ્યતાની દારુણ પ્રથા, પશ્ચિમમાં એવા જ વિદ્વેષ સાથે વ્યાપેલી ‘કાળિયાઓ' પ્રત્યેના વ્યાપક સામાજિક ભેદ-વ્યાપારની પ્રથા, સ્ત્રીવર્ગ પ્રત્યેના હીનભાવ અને જો૨-જુલ્મોની પ્રથા આવા આવા અનેક આકારે આખા જગમાં વ્યાપેલો લોકવિદ્વેષ માનવ-ઇતિહાસના મહાકલંકરૂપ જ નહિ, પણ ઈશ્વર પ્રત્યેની બેવફાઈરૂપ કે મહા-બેવકૂફીરૂપ પણ એટલા માટે છે કે જે વિશાળ સમુદાયે પેદા કરેલા અતિવિપુલ દ્રવ્યરાશિ ઉપર અને પૂરી પાડેલી સર્વ પ્રકારની સેવાઓ ઉપર સુખશીલિયા લોકોનો દૈનિક જીવનવ્યવહાર જ નહિ, પણ અનેક પ્રાચીન-અર્વાચીન કહેવાતી ‘સંસ્કૃતિ'ઓના બધા મૂર્ત આવિર્ભાવો પણ પૂર્ણપણે નભે છે, એના જ જીવવાના અધિકારનો સતત નિષેધ કરાતો આવ્યો છે !! આવી સ્થિતિમાં ધર્મશાસ્ત્રના ભાગરૂપે ઊછરેલી દંડનીતિવિદ્યામાં લોકનું રાજ્યાંગોમાં સાચું સ્થાન શું છે એ અંગેનું સત્યનિષ્ઠ, અહિંસાનિષ્ઠ ચિંતન ચાલ્યું હશે. અર્થશાસ્ત્રના ઉપર ઉલ્લેખેલા આઠમા વ્યસન,ધારિષ્ઠમ્ અધિકરણના પ્રથમ અધ્યાયમાં જનપદરૂપ રાજ્યાંગની, એની આગળ મુકાયેલા મંત્રીરૂપ અંગ સાથેની તેમ જ તેનાથી પાછળના ક્રમે મુકાયેલા ‘દુર્ગ’(કિલ્લેબંધ રાજધાની)રૂપ રાજ્યાંગ સાથેની તુલના કરતી જે ચર્ચા મળે છે, એમાં ન્યાયપૂર્ણ મૂલ્યાંકન માટેની પ્રાચીનકાલીન મથામણની મહત્ત્વની ઝલક મળે છે.
Jain Education International
–
—
આ પૈકી આગલી ચર્ચામાં લોકની વિશેષ તરફેણ કરતી એક કૌતુકજનક વિચારધારાનો પણ પરિચય થાય છે. જનપદ એટલે કે તળ ગ્રામ-કસ્બાઓના પ્રદેશ પર જ રાષ્ટ્રની મોટા ભાગની પશુ કૃષિ/ઉદ્યોગ-જન્ય પેદાશો માટે, જંગલ અને ખાણની પેદાશો માટે, સૈન્યના પુરુષબળ માટે, વાહનો (પશુઓ અને ગાડાં) માટે આધાર રાખવો પડે છે. જનપદ વિના જો આ બધું ન મળે, તો મંત્રીની કામગીરી અશક્ય બને આવી દલીલ અતિ-ઉત્સાહી ‘વિશાલાક્ષ’ નામના દંડનીતિના વિદ્વાનો નામે અપાઈ છે. દલીલનો તર્ક દેખીતી રીતે જ છીછરો છે. મંત્રીની સહાયતાવાળા રાજાનું યોજકપણું અને રક્ષકપણું આ બધા ઉત્પાદનોને શક્ય બનાવવા અનેક રીતે અનિવાર્ય છે એ સમજવું બહુ અઘરું નથી. આમ છતાં આ પૂર્વપક્ષ અમુક સત્યાંશ જરૂર ધરાવે છે. ગ્રામીણ પ્રજામાં પ્રાણબળ, હિંગુ આયોજનબળ, ઊંચી ક્લેશસહિષ્ણુતા, વિવિધ કૌશલો, સાદી-ધિંગી જીવનશૈલી – એ બધાં વાનાં પ્રકૃતિદત્ત છે. સામાન્ય સંજોગોમાં મંત્રી કે રાજાની કશી દરમિયાનગીરી વગર સ્વસંચાલિત રૂપે ગ્રામપ્રદેશમાં આ બધું લોક દ્વારા થતું હોય છે. ગાંધી-વિનોબાએ ઘૂંટેલા ગ્રામસ્વરાજ્યના વિચારનો પાયો પણ આ વાસ્તવિકતામાં જ છે. વિશાલાક્ષના મંતવ્યમાંના આ મહત્ત્વના સત્યાંશને જરૂર આવકારીએ. પરંતુ રાજા અને મંત્રીસમુદાયના અગ્રતાક્રમનો નિષેધ સમકાલીન વાસ્તવિક સ્થિતિ પર આધારિત ન હોઈ ગ્રાહ્ય નથી એ કૌટિલ્યે સારી રીતે બતાવ્યું છે. જ્યાં સુધી સામાન્ય, અસંગઠિત પ્રજા જીવોમાં ચાલતા ‘માત્મ્યન્યાય’(મોટી માછલી નાનીને ગળે તેવી સ્થિતિ; બળિયાના બે ભાગની સ્થિતિ)ને જાતે રોકવાનું સામર્થ્ય ન ધરાવતી હોય, ત્યાં સુધી કાઠી છાતી ધરાવવા સાથે દુષ્ટોના દમન માટે જરૂરી એવાં શૌર્ય, ન્યાયબુદ્ધિ, દક્ષતા ધરાવતા એક પ્રકૃતિનિર્મિત સામાજિક વર્ગને (ક્ષત્રિયવર્ગને) અને તેમાં ય તેમાંના કુદરતે ઉછેરેલ સમર્થ રાજપદયોગ્ય નરશ્રેષ્ઠને તેમના નેતા (‘વિજિગીષુ') તરીકે આગળ કરીને, તે સૌને (રાજા અને
૪૩
૧૦૫
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |