Page Text
________________
વ્યાખ્યાન બીજું : વિશદ દાર્શનિક પરિપ્રેક્ષ્ય
અનાગ્રહનો મહાગુણ જીવનમાં આણે છે. વળી જડ કે હઠીલા બનીને જ્યારે કર્મને માટે અવકાશ ન હોય ત્યારે ય વ્યર્થપણે કર્મ કર્યા કરવું તેના કરતાં ભક્તિભર્યો કે નમ્રતાયુક્ત ક્રિયાત્યાગ એ જ ખરું સૂક્ષ્મ કર્મ (ગીતા-કથિત ‘અકર્મમાં કર્મ') ઠરે છે. આવા પ્રબુદ્ધોના દૈવવાદથી ભિન્ન છે નમાલાનો દૈવવાદ – જે માણસને સદા નિષ્ક્રિય, આળસુ, નિરાશ અને હતપ્રભ બનાવે છે. એવા દૈવવાદીને ભુલાવે છે દેહાત્મવાદ અને ચીકણો અહંકાર.
-
સામાન્ય વિવેક વાપરીએ તો પણ એ તો તરત જ સમજાય છે કે વિરાટ કે અફાટ સૃષ્ટિમાં આકૃતિની દૃષ્ટિએ મનુષ્ય કેટલો નાનો છે; એટલું જ નહિ, તેનાં મન કે બુદ્ધિની પહોંચ પણ મર્યાદિત જ છે. એ મર્યાદાઓ બરાબર સ્વીકારીને મનુષ્ય પોતાની જીવનનાવ હંકારવાની છે. પણ થોડા ધૈર્ય આ બિંદુ અને સિંધુ વચ્ચે જણાતો વિરોધ આભાસી હોવાનું સમજાય છે. માત્ર એ માટે પોતાની સહજ વિવેકશક્તિ જાગૃત કરીને, એ વિરોધના મૂળ કારણરૂપ અહંકારને ઓગાળતા જવાનું છે. અહંકારનાં જ ફરજંદરૂપ અમર્યાદ ઇચ્છાઓ, પરિગ્રહવૃત્તિ, કામવૃત્તિ, ક્રોધ ઇત્યાદિને નિયમનમાં આણીને તેમને દંશ વગરનાં અને નિષ્ફળ બનાવવાનાં છે. દેહ ઉપરાંત મન-બુદ્ધિથી પણ ઉપર ઊઠી જાણવાનું છે. તે સ્થિતિમાં મનુષ્યનો સૃષ્ટિ સાથેનો સબંધ સમૂળો બદલાઈ જાય છે – સંઘર્ષને બદલે નિત્ય સહયોગનો, દૈવ સાથેની એકરસતાનો સંબંધ રહે છે. એનું જ નામ છે દૈવનો ઊલટભર્યો સ્વીકાર. ભગવદ્ગીતામાં તો વળી દૈવના નિર્માતા દેવો અને મનુષ્યો વચ્ચેનો બરાબરીભર્યો ગાઢ સહયોગાત્મક સંબંધ આમ નિર્દેશ્યો છે : ‘‘તમે આનાથી (યજ્ઞથી) દેવોનું ભાવન કરો અને દેવો [વૃષ્ટિ-આદિથી] તમારું ભાવન કરો.૬,
દૈવ અને મનુષ્ય વચ્ચેના વિરોધનું જ નહિ, દ્વૈતનું (જુદાપણાનું) ય નિરસન (સમાપન) ઉપનિષનાં આ બે જાણીતાં વાક્યોથી થાય છે : ‘હે શ્વેતકેતુ, તું તે (=૫૨મતત્ત્વરૂપ બ્રહ્મ) છે'', ‘‘હું તે છું” (અનુક્રમે ‘‘તત્ત્વમસિ શ્વેતતો’” અને ‘‘સોન્નુમ્''). વળી ‘મત્સ્યપુરાણ’માં એક આખો અધ્યાય મનુષ્ય-દૈવ-સંબંધ વિષે છે, જેમાંના એક શ્લોકમાં હમણાં ઉલ્લેખ્યા મુજબ કહેવાયું છે : ‘‘પૂર્વજન્મમાં [મનુષ્ય પોતે] કરેલું કર્મ તે જ ‘‘દૈવ” કહેવાય છે; તેથી [એ સિદ્ધ થાય છે કે] પુરુષાર્થ વગર દૈવ સર્જાતું નથી.૩૭” આમ મનુષ્ય એકંદરે તો પોતે જ પોતાનું દૈવ સર્જે છે. તેથી પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થ પણ એક જ સિક્કાની બે બાજુ હોવાનું ઠરે છે !
૯૯
આ દૈવસ્વીકારની પરાકાષ્ઠા કેવી હોઈ શકે એ તો કૌટિલ્લે જ આ ગ્રંથમાં એક સ્થળે કરેલી આવી ભલામણથી સ્પષ્ટ થાય છે : ‘‘પ્રતિકાર અશક્ય હોય તો સર્વકાંઈ છોડીને નાસી જવું; કારણ કે જીવતી વ્યક્તિને ફરી પ્રાપ્તિ થતી જોવા મળે છે જેમ સુયાત્ર (નલ) અને ઉદયનને૩૮.”
—
Jain Education International
(૫) નરવું અર્થદર્શન
અર્થશાસ્ત્ર નિરૂપતા જે-તે શાસ્ત્રકારની અર્થ પ્રત્યે જોવાની શી દષ્ટિ છે તે જિજ્ઞાસાનો પાયાનો વિષય કહેવાય. અગાઉ અર્થ કરતાં પણ વધુ મહત્ત્વના કેટલાક પાયાના દાર્શનિક મુદ્દા જોયા, એટલે
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |