Page Text
________________
To
નવતત્વ પ્રકરણ | ગાથા-૧૪
એક-અનેક ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય દરેક એક એક દ્રવ્ય છે; જીવ અનેક છે=સંખ્યાથી અનંતા છે; પુદ્ગલો પણ અનેક છે=સંખ્યાથી અનંતા છે.
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રી ક્ષેત્ર એટલે બીજાને પોતાનામાં રહેવાનું સ્થાન આપે છે. ક્ષેત્રી એટલે જે ક્ષેત્રમાં રહે પરંતુ બીજાને પોતાનામાં રહેવાનું સ્થાન નથી આપતાં તે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને કાળ ક્ષેત્રી છે; આકાશાસ્તિકાય ક્ષેત્ર છે. આકાશાસ્તિકાય અન્ય સર્વ દ્રવ્યોને પોતાનામાં રહેવાનું સ્થાન આપે છે, તેથી આકાશદ્રવ્ય ક્ષેત્ર છે. આકાશ સિવાયનાં સર્વ દ્રવ્યો આકાશમાં રહે છે, માટે આકાશ સિવાયનાં સર્વ દ્રવ્યો ક્ષેત્રી છે.
ક્રિયા-અક્રિયા : ક્રિયા એટલે એક સ્થાનમાંથી અન્ય સ્થાનમાં ગમન. અક્રિયા એટલે જે સ્થાનમાં છે તે સ્થાનમાંથી અન્ય સ્થાનમાં ગમનનો સદા અભાવ. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણ દ્રવ્યો અક્રિયાવાળા છે, જીવદ્રવ્ય અને પુદ્ગલદ્રવ્ય ક્રિયાવાળા છે, કાળ અક્રિય છે.
નિત્ય-અનિત્ય નિત્ય એટલે સદા જેની પ્રાપ્તિ હોય તે. અનિત્ય એટલે જેની સદા પ્રાપ્તિ ન હોય તે. ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યયુક્ત સત્, એ પ્રકારનું સતુનું લક્ષણ હોવાથી જગતમાં જે વિદ્યમાન છે, તે સર્વ દ્રવ્યો દ્રવ્યથી નિત્ય છે અને પર્યાયથી અનિત્ય છે. તેથી કયાં દ્રવ્યો નિત્ય છે અને કયાં દ્રવ્યો અનિત્ય છે, તેવો વિભાગ થાય નહિ, તોપણ સ્કૂલ વ્યવહારથી જે દ્રવ્યોમાં કોઈ પરિવર્તન ન દેખાતું હોય તે દ્રવ્યોને નિત્ય કહેવાય છે, અને સ્કૂલ વ્યવહારથી જે દ્રવ્યોમાં પરિવર્તન દેખાતું હોય તે દ્રવ્યોને અનિત્ય કહેવાય છે. તે દૃષ્ટિને સામે રાખીને અહીં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાયને નિત્ય કહેલ છે; પુદ્ગલ અને જીવદ્રવ્યને અનિત્ય કહેલ છે; કાળને નિત્ય કહેલ છે; કેમ કે કાળ વર્તમાન-ભૂત અને ભવિષ્યરૂપ સદા પ્રાપ્ત છે.
વસ્તુતઃ કોઈ પુદ્ગલદ્રવ્ય કે જીવદ્રવ્ય, નાશ પામતું નથી, પરંતુ સદા છે; આમ છતાં પુદ્ગલદ્રવ્ય ઘડીક સ્કંધરૂપે બને છે અને ઘડીક પરમાણુરૂપે વીખરાય છે. તે અપેક્ષાએ પુદ્ગલદ્રવ્ય અનિત્ય છે; અને જીવદ્રવ્ય સંસાર અવસ્થામાં ઘડીક મનુષ્યરૂપે તો ઘડીક દેવરૂપે થાય છે. આ રીતે જીવદ્રવ્ય ચાર ગતિરૂપે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005541 |
| Book Title | Navtattva Prakaran |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pravinchandra K Mota |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | |
| Total Pages | 182 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |