Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 608

लुमति प्रतिषेध एकपदस्वरस्योपसंख्यानम् ॥१॥
लुमति प्रतिषेध एकपदस्वरस्योपसंख्यानं कर्तव्यम्। एकपदस्वरे च लुमता लुप्ते प्रत्ययलक्षणं न भवतीति वक्तव्यम्॥ किमविशेषेण। નેત્યાહા.
सर्वामन्त्रितसिज्लुक्स्वरवर्जम् ॥२॥
सर्वामन्त्रितस्वर सिज्लुक्स्वरं च वर्जयित्वा ॥ स्वस्वर। सर्वस्तोमः सर्वपृष्ठः। सर्वस्य सुपि इत्याद्युदात्तत्वं यथा स्यात् ॥
સુમન્ (થી લોપ થયો હોય તેમાં એકપદ સ્વરનો જે પ્રતિષેધ કર્યો છે તેમાં સમાવેશ કરવો જોઇએ ?
સુત્ (અર્થાત ટુ,શુ અને ૬) થી જે લોપ થયો હોય ત્યાં (પ્રત્યયલક્ષણનો જે પ્રતિષેધ કર્યો છે તે (પ્રતિષેધ)માં એક પદ (ને આધારે થતા) સ્વરનો સમાવેશ કરવો જોઇએ. સુમ7 થી લોપ થયો હોય ત્યારે એકપદ (ને આધારે થતો) સ્વર કરવાનો હોય ત્યાં પણ પ્રત્યયલક્ષણ થતું નથી એમ પણ કહેવું પડશે. એ શું અવિશિષ્ટ રીતે કહેવું પડશે)? 100 તો કહે છે કે ના.
સર્વના, મન્નિત ના અને સિ% ના સ્વર સિવાયના (સ્વર કરવાના હોય ત્યારે) રાં
સર્વ ને થતો સ્વર, મામન્નિત માં થતો સ્વર અને સિન્ નો સુ% થાય ત્યાર પછી થતો સ્વર, એ સિવાયના (સ્વર કરવાના હોય ત્યારે પ્રત્યયલક્ષણ થતું નથી). સર્વવર – જેથી સર્વતોમઃ સર્વપૃષ્ઠ: (મો) સુન્ પર થતાં સર્વ પ્રમાણે આદિ (સ્વર) ઉદાત્ત થઇ શકે.
997મ--સુરાલ્લો મિન્નતિ સ ગુમાના સુકા વિવાદઃ જેમાં સુ શબ્દ રહેલ છે તે સુમન્ અર્થાત્ સુ, શુ અને સુન્ એ સંજ્ઞાઓ.પરંતુ પ્રતિષધ સંજ્ઞાનો ન હોઈ શકે તેથી પ્રસ્તુત સૂત્રમાં જે સુમન્ નું ગ્રહણ કર્યું છે તે કુ વગેરે સંજ્ઞાઓ દ્વારા કરવામાં આવેલ અદર્શન (ટોપ) ને સૂચવે છે. તેથી સૂત્રમાં સુ વગેરે દ્વારા લોપનું વિધાન કરવામાં આવ્યું હોય ત્યાં પ્રત્યયલક્ષણ થતું નથી. આમ છતાં એકપદને આધારે થતા સ્વરનો આ સૂત્રમાં સમાવેશ કરવો જોઇએ એમ વા(૧) માં કહે છે. જેથી સર્વતોમઃ જેવાં સ્થળે પ્રત્યય લક્ષણ થઇને ઇસ્વર થતો અટકે નહીં. જો કે પરચા પાતા એ અધિકાર સૂત્રો અનુસાર બે પદને આધારે સ્વર થતો હોય ત્યાં પ્રત્યયલક્ષણ અવશ્ય થશે.જેમ કે તિતિા માં તિતિ એ તિવત્ત માં તિતિકા પ્રમાણે નિઘાત થશે. અહીં પ માં સ્વમોર્નપુરાતા (અહીં પૂર્વ સૂત્ર કો સુન્ના માંથી સુજ ની અનુવૃત્તિ થાય છે) પ્રમાણે સુદ્ધારા અલોપ થયો છે તેમ છતાં પ્રત્યયલક્ષણ થાય તો જ તેને સંજ્ઞા થાય અને મતિઃ પ પૂર્વે આવવાથી નિઘાત થઇ શકે અન્યથા નહીં, તે જ રીતે દ તિરા માં તિર પછીના દિ પ્રત્યયનો મતો હેડા (અહીં પૂર્વસૂત્ર ળિો સુન્ના માંથી સુ% ની અનુવૃત્તિ થાય છે) પ્રમાણે સુધારા લોપ થયો છે છતાં પ્રત્યયલક્ષણ થાય તો જ તે તિટન્ત કહેવાય અને તેમાં નિઘાત થઈ શકે. આમ બે પદને આધારે થતા સ્વરમાં પ્રત્યયલક્ષણ થાય છે. 100 એટલે કે જયાં જયાં એક પદ પર આધારિત સ્વર કરવાનો હોય ત્યાં ત્યાં બધે જ પ્રત્યય લક્ષણ નહીં થાય કે તેમાં કોઇ અપવાદ છે? 10ા સર્વે સ્તોના ચરિમના એ વિગ્રહ વાક્યનો બદ્રીહિ બે પદ ઉપર આધારિત હોવાથી તેમાં પ્રત્યયલક્ષણનો પ્રતિષધ આમ તો પ્રાપ્ત નથી થતો પરંતુ સુન્ પર થતાં સુપિ =ા પ્રમાણે સર્વ શબ્દ આયુદાત્ત થાય છે તેમાં વઘુવીહી પ્રત્યા પૂર્વપના માં પૂર્વપદનો પ્રતિભાવ કહ્યો છે તેથી એકપદ સ્વરમાં પ્રત્યયલક્ષણનો જે પ્રતિષેધ કર્યો છે તે તેને લાગુ નહીં પડે. તેથી જ ભાષ્યકારે સર્વતોમઃ ને એકપદના આધારે થતા પ્રતિષેધના અપવાદ તરીકે ઉદ્ધર્યો છે. ચૌખં(પૃ.૫૨૪)માં સર્વપુઃ એ ઉદાહરણ પા.ટી.૧ માં નોંધ્યું છે
www.ainelibrary.org