Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 546

हलचोरादेशः स्थानिवदिति चेद्विशतेस्तिलोप एकादेशो वक्तव्यः। विशकः विशं शतम् विंशः॥
વળી ‘બન્નેનો આદેશ હોવાથી, એમ જે કહ્યું તેમાં (પણ કહેવાનું કે, ષષ્ઠી વિભક્તિ લગાડીને જ બેનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો હોય તેમને સ્થાને થનારને બેમાંથી ગમે તે એક નો (આદેશ) કહેવાય છે. જેમ કે (દેવદત્ત અને દેવદત્તાનો પુત્ર) દેવદત્તનો પુત્ર પણ કહેવાય અને દેવદત્તાનો પુત્ર પણ કહેવાય. હવે હ અને સન્ એ બેનો આદેશ સ્થાનિવત્ થાય કે ન થાય? 202 એમાં ફેર શો છે? :
દર્દૂ અને મ નો આદેશ સ્થાનિવ થાય છે એમ (કહેશો, તો વૈિરાતિ ના તિ નો લોપ કર્યા પછી એકાદેશ (કહેવો પડશે) I/૧૪ ઇન્દ્ર અને મજૂ નો આદેશ સ્થાનિવ થાય છે એમ (કહેશો, તો વૈિરાતિ ના તિ નો લોપ કર્યા પછી એકાદેશ (થાય છે તેમ કહેવું પડશે),જેમ કે વિંરાઃ ટ્વિરો રાતિ વિંરાઃ 204 स्थूलादीनां यणादिलोपेऽवादेशः॥१५॥ स्थूलादीनां यणादिलोपेऽवादेशो वक्तव्यः । स्थवीयान् छवीयान्॥ केकयमित्रय्वोरियादेश एत्वम् ॥१६॥ केकयमित्रय्वोरियादेश एत्वं न सिध्यति । कैकेयः मैत्रेयः। अचीत्येवं न सिध्यति ॥ उत्तरपदलोपे च ॥१७॥ उत्तरपदलोपे च दोषो भवति । दध्युपसिक्ताः सक्तवः दधिसक्तवः। अचीति यणादेशः प्राप्नोति ॥
202 પૂર્વે કહ્યું કે સૂત્રમાં રિમ નું ગ્રહણ અન્યયોગવ્યવચ્છેદ અને અયોગવ્યવચ્છેદ માટે કર્યું હતું તેમ મઃ નું ગ્રહણ પણ જૂ સિવાયના વર્ણોના આદેશોને આ સૂત્ર લાગુ પડતાં અટકાવે છે (અન્યયોગવ્યવચ્છેદ) કે પછી અન્ ના આદેશોને આ સૂત્ર લાગુ પડે જ છે (અયોગવ્યવચ્છેદ) એમ સૂચવે છે.પ્રશ્નનું કારણ એ છે કે શાસ્ત્રમાં ક્વચિત્ હસ્ અને મન્ ના સમુદાયના આદેશને અર્ નો આદેશ ગણ્યો છે . જેમ કે સરન––નાનાનમતિમન્તવાન એ અર્થમાં રનનું ને પ્રતિક્રૂિયાત્વ વઘુમષ્ઠવા એ ગણસૂત્ર પ્રમાણે વર્ વગેરે થઇને નાપિ થી નિષેધને લીધે જો હિંડ થી ઉપધા હસ્વ ન થઈને અત્યRIનત થાય છે.અહીં રનન ના મન (ટિ) નો ટેડા સત્રની વિઝવત (વા) એ મ (મ) અને હત્ન (ન) નો સમુદાય છે, મદ્ નથી પરંતુ એ સમુદાય જરૂર સ્થાની છે પણ તેનો અવયવ સ્થાની ન થયો. પરિણામે મન્ નો લોપ સ્થાનિવત્ નથી થતો પરંતુ નાજોપસૂત્રમાં મોપિ એમ કહ્યું છે તેથી સન્ અને હત્ ના સમુદાયના લોપને જૂ નો લોપ ગણ્યો છે તેથી ઉપધા હસ્વ નથી થયો.અહીં સમુદાયને સનારા તરીકે લીધો છે. જયારે કવચિત્ સત્ અને હત્ ના સમુદાયને સારા નથી ગમ્યો.જેમ કે ૌધા--સુધાતુ મપત્યમ્ એ અર્થમાં સુધાતુરમ્ વા થી સુધા ને મ (૬) અને ફ્રેન્ તદ્ધિત--હિત હોવાથી એ અન્ય ને સ્થાને થશે ફુ ને લીધેવૃદ્ધિ થતાં--સૌધાત્ મ એમ થતાં મ આદેશ ત્ર ને સ્થાને થયો હોવા છતાં સરળ સૂત્ર પ્રમાણે તે રપર નથી થયો, કારણ કે અહીં
એ હર્ અને અન્ ના સમુદાયરૂપ મનાવેરા ને નથી ગણ્યો. છે 203 અર્થાત્ દર્દૂ અને મ નો સમુદાય સ્થાનિવત્ થાય કે ન થાય તેથી શો ફેર પડે છે? 204વિંરા --વિંરાત્યા ગીતઃ એ અર્થમાં વૈિરાતિ ને વિંરતિત્રિરો લુન્નસંગાયામ્ થી ધુન થતાં તિવિંરાતોહિતિ (૬-૪-૧૪૨) થી મ સંજ્ઞકવૈિરાતિ ના તિ નો લોપ-વિંરા વૃ--યુવોનોૌ થી ૩ નો સવ-હૂિંફા મા--મતો ગુને --વિંરા થાય છે. અહીં વિંરા એ એ સ્થિતિમાં મ પછી તદ્ધિત આવવાથી અતિ (૬-૪-૧૪૮) નો લોપ થવો જોઇએ, પરંતુ આ સૂત્ર તેમ જ તિ લોપસૂત્ર બન્ને આભીય સૂત્રોને સમાનાશ્રય કાર્ય કરવાનું છે તેથી પર સૂત્ર યતિની દૃષ્ટિએ તિ લોપ અસિદ્ધ થશે,એ થયો જ નથી તેમ સમજાશે.હવે દર્દૂ અને મ (તિ) આદેશ(લોપ) સ્થાનિવત્ થતો હોય તો પરરૂપ એકાદેશ થશે તેમ કહેવું પડશે.એમ દલીલ છે.વિંર રાતમ્ āિરાતિધામિન (ર) એ અર્થમાં રાન્તિરિતેશ્વા થી હે--વૈરાતિ ઃ એમ થતાં પૂર્વવત્ લોપ-વિંફા --એકાદેશ--વિંરામ્ (રાતમ) થશે.અહીં પણ દંર્ અને ગર્ (તિ) નો આદેશ (લોપ) સ્થાનિવત્ થતો હોય તો પરરૂપ એકાદેશથશે તેમ કહેવું પડશે.