Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 512

બાધ કરી શકે. એ દોષ નહીં આવે, કારણ કે, આધધાતુક અધિકારમાં થતા (આદેશો) પ્રત્યય લાગે તે પૂર્વે જ સામાન્ય રીતે થાય છે. એમ હોવાથી આધધાતુકને લગતું સામાન્ય કાર્ય કરવાનું હોય ત્યારે આદેશ કર્યા પછી છેલ્લે વિધાન કરવામાં આવેલ પ્રત્યયસ્વર થશે
आकारान्तानुक्षुकप्रतिषेधः ॥२४॥ आकारान्तान्चक्षुक्प्रतिषेधो वक्तव्यः। विलापयति भापयते। लीभीग्रहणेन ग्रहणान्नुक्षुकौ प्राप्नुतः। लीभियोः प्रश्लिष्टनिर्देशात्सिद्धम्। लीभियोः प्रश्लिष्टनिर्देशोऽयम्। ली ई ईकारान्तस्य भी ई ईकारान्तस्य चेति ॥ लोडादेशे शाभावजभावधित्वहिलोपैत्त्वप्रतिषेधः ॥२५॥
તેથી વધુ અનુદાત્ત ન રહેતાં વધે એમ આઘુદાત્ત થશે. વળી વર્ષ એમ મનન્ત ઉચ્ચારણ કર્યું છે તેથી મને જૂ થાય છે. આમ ન હોવાથી અને નિપાતનને કારણે અનુદાત્ત ન રહેવાથી ટૂ નો પ્રતિષેધ કરતું કરોસૂત્ર વધે ને લાગુ નહીં પડે તેથી દ્ થઇને સાવધષીષ્ટ રૂપ સિદ્ધ થશે. 89 શંકાકાર કહે છે કે કે નિપાતન કરવા છતાં પરિવાવ કહેવો પડશે, એટલે કે ઉપદેશમાં જેમ છે તેમ થાય છે એમ કહેવું પડશે. વધ ને ઉપદેશ કાળે જ નિપાતન દ્વારા આઘુદાત્ત કરવો પડશે જેથી નિપાતિત સ્વર પ્રત્યયને કારણે થતા ઉદાત્ત સ્વરનો બાધ ન કરે. માવત્તા પ્રમાણે પ્રત્યય આઘુદાત્ત હોય છે અને તેમના વિવર્નમાં એ પરિભાષા સૂત્ર પ્રમાણે પદમાં એક સ્વર ઉદાત્ત હોય તો શેષ ભાગ નિપાત થશે તેથી વધુ પણ અનુદાત્ત થઈ જશે, પરંતુ ઉપદેશિવર્ભાવ ન કર્યો હોય તો નિપાતિત સ્વર પ્રત્યય સ્વરને કારણે થએલ નિઘાતનો પણ બાધ કરશે. તેમ ન થાય માટે ઉપદેશિવલ્કાવ કરવો પડશે એમ તેનું કહેવું છે.અહીં માધવીષ્ટ એટલું જ ઉદાહરણ હોય તો વધવીષ્ટ એ તિદન્ત ની પૂર્વે મા એ મતિર્ આવ્યો છે તેથી તિતિ પ્રમાણે શેષ નિઘાત થશે, એટલે કે પછી એ શેષ ભાગ અનુદાત્ત થશે અને ૩૫થમિવર્ના એ દ્િ સૂત્ર મુજબ ઉપસર્ગ મા આઘુદાત્ત છે તેથી માધવી એમ સ્વર થશે.જો એમ હોય તો નિપાતિત સ્વર પ્રત્યયસ્વરનો બાધ કરશે એમ દલીલ કરી તે ટકશે નહીં, કારણ કે મતિજ્ ને કારણે નિપાતિત અને પ્રત્યયસ્વર બન્નેનો નિઘાત થઇ જાય છે. કે. કહે છે કે માષ્ટિની પૂર્વે ય એ નિપાતનો પ્રયોગ કર્યો હોય (જો ચલાવીષ્ટ એમ હોય તો જ આ ઉદાહરણ યોગ્ય છે, કારણ કે તો નિપતૈિર્યચડિ દ્વારા તિતિકા થી થતા નિઘાતનો પ્રતિષેધ થશે તે નોંધે છે કે ક્યાંક તો ચાવિષ્ટ એમ જપાઠ છે. 90 નો વધ સિદ્ધિા(૨-૪-૪૨) એ સૂત્ર સાર્ધધાતુ (૨-૪-૩૫)એ અધિકાર નીચે આવેલું છે. માર્યધાતુ એ પર સપ્તમી નથી , વિષય સપ્તમી છે એટલે કે “આધધાતુક પર થતાં એમ નહી પણ આધધાતુકના વિષયમાં, અર્થાત્ તેને લગતું કાર્ય કરવાનું હોય ત્યારે એમ અર્થ થશે.તેથી અહીં જે આર્ધધાતુકનો નિર્દેશ છે તે સામાન્ય નિર્દેશ છે, અહીં કોઇ વિશેષ નિમિત્તનો આશ્રય લેવામાં આવ્યો નથી. તેથી દનો વપ સિંહ આર્યધાતુ એ વાક્યનો “ આર્ધધાતુકને લગતું કાર્ય કરવાનું હોય ત્યારે નો વધ આદેશ થાય છે” એમ અર્થ થશે.અહીં અમુક પ્રત્યય પર હોય ત્યારે વગેરે કહીને કોઇ વિશેષ નિમિત્તનો આશ્રય લીધો નથી તેથી હન નો વધ આદેશ પ્રથમ થશે, ત્યારબાદ તે પ્રત્યય થશે. આદેશ પ્રથમ થયો છે તેથી ઉપર કહ્યા પ્રમાણે નિપાતિત આઘુદાત્ત પણ પ્રથમ થશે.ત્યારબાદ તે પ્રત્યય થતાં તેનો ઉદાત્ત સ્વર થશે. અહીં પ્રત્યયનો સ્વર થયો તે પૂર્વે વધુ નો સ્વર હતો જ અને એ હતો ત્યારે પ્રત્યય સ્વર થયો છે તેથી પ્રત્યયસ્વર સતિ રિાષ્ટ થશે. જુઓઃ જો હિ સમિતિ શિક્તિ સ સતિ રાત્રઃ સ ત વાયો મ વતિ (મનલ કા.) જે સ્વરનું એક સ્વર હોય ત્યારે વિધાન કરવામાં આવ્યું હોય તે સતિ રિાષ્ટ.તે (પછીથી થતો સ્વર) તે (પૂર્વના સ્વરનો) નો બાધ કરે છે. દા.ત. ૩૫ ને મળું લાગીને ગૌપાવઃ થતાં સમન્ નો સ્વર ૩૫મુ ના પ્રતિસ્વરનો બાધ કરશે.ગૌપવિત્ર થતાં ત નો સ્વર મન્ ના સ્વરનો બાધ કરશે અને પવિત્વમ્ થતાં વનો સ્વર – ના સ્વરનો બાધ કરશે, કારણ કે દરેક દૃષ્ટાન્તમાં તે તે પ્રત્યયસ્વરનો સતિ રાખ છે(સતિ શિષ્ટવર વહી સ્વમ્ એજન) (સરખવોઃ સતિ શિષ્ટQરવઢીયર્વમત્ર વિવરખ્ય તિ વાચન એ સૂત્ર ઉપર સિ.કૌ.) આમ સતિ શિષ્ટ સ્વર બલવત્તર છે તેથી પ્રત્યયસ્વર વધૂ ના આઘુદાત્ત નિપાતિત સ્વરનો બાધ કરશે તેથી ઉપદેશિવભાવ વિના પણ ઇષ્ટ સિદ્ધિ થાય છે.