Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 506

તેમાં એ દોષ છે કે ત ના આદેશમાં મા નો પ્રતિષેધ કરવો પડશll૧૮ ? આ જે લક્ષણ છે તેમાં (એ) દોષ (આવે છે, કે તા નો (ગ) આદેશ થાય છે તેનો પ્રતિષેધ કરવો જોઇએ.કારણ કે પ્રથમવારમ૦ એ સૂત્રમાં) તથનું ગ્રહણ કર્યું છે તેથી તેના આદેશ અથર્ નં) પણ ગ્રહણ થવાથી મળે તેવમનુષ્યઃ | માં નર્ પૂર્વે વિભાષા થવાનો પ્રસંગ આવે છે. એ દોષ નથી (આવતો કારણ કે) થર્ બીજો પ્રત્યય છે (એમ ગણીશું). 68 જો (રાય) બીજો જ પ્રત્યય હોય તો કમથી (એ સ્ત્રી લિંગ) માં કાર ન થવાનો પ્રસંગ આવશે.બ ભલે એમ (પ્રાપ્ત) ન થાય. (પરંતુ ટિન્ક સૂત્રમાં) માત્રર્ છે તેને કારણે થશે. કેવી રીતે ? (એ સૂત્રમાં) આ માત્રમ્ એ પ્રત્યયનું ગ્રહણ નથી . તો પછી શું છે? પ્રત્યાહારનું ગ્રહણ છે.ક્યાં મૂકેલા (વર્ણો) નો આ પ્રત્યાહાર (માં સંક્ષેપ) છે? માત્ર શબ્દથી લઇને રચના જ-કાર સુધીના. 65 જો પ્રત્યાહારનું ગ્રહણ હોય તો વતિ તિષ્ઠન્તિા જેવામાં% પણ (પુ) થવાનો પ્રસંગ આવશે. (ટિઢાણન્ ૦ માં મનાવતઃ૦ માંથી) અતઃ ની અનુવૃત્તિ થાય છે.”
एवमपि तैलमात्रा धृतमात्रा अत्रापि प्राप्नोति। सशस्याप्यसन्निविष्टस्य न भवति प्रत्याहारग्रहणेन ग्रहणम्॥
जात्याख्यायां वचनातिदेशे स्थानिवद्भावप्रतिषेधः ॥१९॥
62 અહીં દોષ તે અતિવ્યાપ્તિ દોષ છે, કારણ કે સમય જેવામાં સ્થાનિવર્ભાવ ન થવો જોઈએ ત્યાં પણ થવાથી અન્તિ મગ શબ્દને તયન્ત ગણતાં નન્ પર થતાં વિમાષા નસિ પ્રમાણે તેને વિકલ્પ સર્વનામ સંજ્ઞા થઈને મરે હેવમનુષ્યા, કમલાઃ હેવમનુષાઃ એમ વિકલ્પ થવાનો પ્રસંગ આવશે. કમ શબ્દને સમદુત્તોડ પ્રમાણે તયમ્ ને સ્થાને અથર્ પ્રત્યય લાગે છે. મચત્ એ તયમ્ નો આદેશ છે, (કારણ કે ત્રિાખ્યા તરસ્થાન્વિી એ સૂત્રમાંથી અહીં તયસ્થ એ જયન્તની અનુવૃત્તિ થાય છે, તેથી પ્રથમ રમતથા૫૦ પ્રમાણે તયવન્ત ને નમ્ પર થતાં સર્વનામ સંજ્ઞા થાય છે તેમ નયનન્ત ને પણ સ્થાનિવભાવથી નફૂ પર થતાં વિકલ્પ સર્વનામ સંજ્ઞા થવાનો પ્રસંગ આવશે, પરંતુ તે ઇષ્ટ નથી, કારણ કે સમય શબ્દનો તો સર્વાદિ ગણમાં પાઠ છે તેથી તેને તે સંજ્ઞા નિત્ય પ્રાપ્ત છે. આમ એક તરફ નિત્ય સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થાય છે જયારે સ્થાનિવભાવથી વિકલ્પ થાય એ દોષ આવે છે. તે નિવારવા માટે સમય ને અનુલક્ષીને સ્થાનિવર્ભાવ નથી થતો એમ પ્રતિષેધ કરવો પડશે એમ અહીં દલીલ છે. 6 એટલે કે સન્ એ તથ નો આદેશ નહીં પણ તેથી તદ્દન ભિન્ન પ્રત્યય છે તેમ સ્વીકારીશું. પરિણામે સ્થાનિવર્ભાવ થવાનો પ્રશ્ન નહીં રહે. તેથી પ્રતિષેધ કરવાની જરૂર પણ નહીં રહે. બગથર્ ને ભિન્ન પ્રત્યય ગણતાં બીજી મુસીબત ઊભી થાય છે. સૂત્રકારે ટિઢાણન્ ૦ માં તાપૂ નું ગ્રહણ કર્યું છે તેથી તયન્ત ને સ્ત્રીલિંગમાં હીમ્ લાગે છે. પરંતુ એ સૂત્રમાં મજૂનું ગ્રહણ નથી કર્યું. હવે જો મયર્ ને તયમ્ નો આદેશ ન ગણતાં તેથી ભિન્ન પ્રત્યય ગણવામાં આવે તો મનન્ત ૩મય શબ્દને હજૂ નહીં થઇ શકે તેથી રમવી એ સ્ત્રીલિંગી રૂપ ન થવાનો પ્રસંગ આવશે. s૩મય શબ્દ તીવન્ત ન હોવાને કારણે પૂ ન થાય તો ભલે પણ માત્રર્ ને કારણે તો થશે. ટિદ્વાનૂ સૂત્રમાં માત્રનું ગ્રહણ કર્યું છે પરંતુ સમય માં તો માત્ર પ્રત્યય છે જ નહીં. તેથી અહીં દલીલ કરે છે કે અમે માત્ર એ પ્રત્યયની વાત કરતા નથી પણ માત્રન્ પ્રત્યાહાર વિશે કહીએ છે. એ પ્રત્યાહાર પ્રમાણે સિધ્ધમત્રવઃ | (૫-૨-૪૩) એ સૂત્રમાંના માત્ર શબ્દથી લઇને ત્રિખ્યિામક્વિા (૫-૨-૪૭) એ સૂત્રમાંના ના ૬ સુધી વિસ્તરે છે. આમ માત્ર પ્રત્યાહાર મયર્ ને આવરી લે છે તેથી તેને તય નો આદેશ ન લેતાં સ્વતંત્ર પ્રત્યય ગણવામાં આવે તો પણ મનન્ત કમ જ શબ્દને દિવાળખૂળ પ્રમાણે પૂ થઈને મથી રૂપ સિદ્ધ લઇ શકશે. ઇન્િને મિ સંવ્યાપરિમાને તિ જા પ્રમાણે તિ લાગીને વતિ શબ્દ બન્યો છે. આ તિ વિધાયક સૂત્ર માત્રર્ પ્રત્યાહારના વિસ્તારમાંનું છે તેથી માત્ર પ્રત્યાહારમાં તેનો સમાવેશ થાય છે તેથી વતિને પણ હજૂ થવાનો પ્રસંગ આવશે.એમ કહેવા માગે છે. 67 દિઢાણમૂ૦ (૪-૧-૧૫) એ ટીપૂ વિધાયક સૂત્રમાં આગળના સૂત્ર મનાતષ્ટાન્L (૪-૧-૪)માંથી મતઃ ની અનુવૃત્તિ થાય છે અને તિ એ મન્ત નથી તેથી તેને હી નહીં થાય.અહીં આ રીતે પરિવાર શક્ય છે તેથી ભાગકારે અતઃ ની અનુવૃત્તિનો આધાર લીધો છે. વાસ્તવમાં પતિ ને હર્ થવાનો પ્રશ્ન જ નથી, કારણ કે સૂત્રકારે ન વસ્ત્રાહિમ્નઃ એ સૂત્ર દ્વારા પદ્ સંજ્ઞક શબ્દોને સ્ત્રી પ્રત્યય નથી થતો એમ કહીને નિષેધ કર્યો છે. અને તને પણ તિ ના પ્રમાણે પસંજ્ઞા થાય છે તેથી તિ એ હત્યન્ત શબ્દને તે સૂત્ર દ્વારા જતિ નો પ્રતિષેધ થઇ જાય છે.
४४१