Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 470

1
प्रत्ययविसर्जनीयश्चायम् लुप्यतेऽच प्रत्ययो रात्सस्येति एवं तर्हि भ्रातुष्पुत्रग्रहणं ज्ञापकमेकादेशनिमित्तात्पत्वप्रतिषेधस्य पद कस्कादिषु भ्रातुष्पुत्रशद्धं पठति तज्ज्ञापयत्याचार्यो नैकादेशनिमित्तात्षत्वं भवतीति ॥ किं पुनरयं पूर्वान्त आहोस्त्पिरादिराहोस्विदभक्तः कथं चार्य पूर्वान्तः स्यात्कथं वा परादिः कथं वाभक्तः पद्यन्त इति वर्तते ततः पूर्वान्तः। अथादिरिति वर्तते ततः परादिः अधोभयं निवृत्तं ततोऽभक्तः । कश्चात्र વાય
તો (E )પ્રત્યનો જ વિસર્ગ છે. અહીં પ્રચના સ–કારનો રાહ્મણ્ય । પ્રમાણે લોપ થયો છે. એમ હોય તો ત્રાનુપુત્ર સબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે તે, એકાદેશ (દ્વારા થએલા વર્ણ) ને કારણે ષત્વ થતું નથી તેનું જ્ઞાપક છે. “તેઓ વિ ગણમાં ત્રાસ્તુપુત્ર શબ્દનો પાઠ કરે છે તેથી આચાર્ય (પાણિનિ) જ્ઞાપન કરે છે કે એકાર્ડસ (વારા થર્મલા પણ) ને કારણે પત્ન થતું નથી . પરંતુ (અ પછી) આ (જે રેફ છે તે) પૂર્વભાગનો અન્ત્યાવયવ છે કે ઉત્તરભાગનો આદિ અવયવ છે કે પછી બેમાંથી કોઇનો અવયવ નથી ? આ (રેફ) પૂર્વનો અન્ત્યાવયવ કેવી રીતે થાય? અથવા ઉત્તરનો આદિ અવયવ કેવી રીતે થાય ? અથવા બેમાંથી કોઇનો પણ અવયવ ન હોય તે કેવી રીતે ? જો (પ્રસ્તુત સૂત્રમાં) અન્ત ની અનુવૃત્તિ થતી હોય તો (રેફ) પૂર્વભાગનો અન્ય (વર્ણ) ચાય, ઋ જો આદિ ની અનુવૃત્તિ થતી હોય તો (રેફ) ઉત્તર ભાગનો આદિ અવયવ થાય, પરંતુ (અન્ન અને આતિ ) બન્નેની અનુવૃત્તિ અટકી જતી હોય તો (રફ પૂર્વ કે ઉત્તર બેમાંથી કોઇનો અવયવ ન થાય. એમાં શો ફેર છે ?
202 સૂત્રમાં‘પ્રત્યયસ્ય ’ એમ કહ્યું છે પરંતુ માતુઃ નો વિસર્ગ ૠ અને ૐ ને સ્થાને થએલ છે અને 5 એ અસ્ પ્રત્યયનો અવયવ હોવાથી તે પણ પ્રય થશે, કારણ કે સૂત્રમાંનો વધ શબ્દ લક્ષણાથી તેના અવયવને પણ આવરી લે છે. ટૂંકમાં મત્તુ નો પિસર્ગ પ્રત્યયનો વિસર્ગ છે તેથી તેનો ઘૂ નહીં થાય, કારણ કે 7 કાર તો પ્રત્યય સિવાયના (રવ૫) વિસર્ગનો ચાય છે,
ૐ કામ પ્રત્યયમાં માર જ્યાં સુધી શ્ર-કારની સાથે હતો ત્યાં સુધી પ્રત્યય સંજ્ઞા ૬ એ સમુદાયની હતી પણ બ-કારને પ્રાપ્ત ન હતી. તો પછી તેના આદેશ ઉત્ ને સંજ્ઞા ક્યાંથી પ્રાપ્ત થાય ! રેફ પણ આદેશ સાથે સંબદ્ધ નથી, કારણ કે તે ૩૦ પ્રમાણે થએલ છે. તેથી તેનો ઘૂ જરૂર થશે. બીજું એ કે ૩ આદેશ કર્યા પછી માત્ર સ-કાર બાકી રહે છે અને તેને પ્રત્યય સંજ્ઞા થાય તો પણ તેનો તો રાત્મસ્યા પ્રમાણે લોપ થાય છે. જો એકાદશ (અર્થાત્ કર્મ ) ને આવાવ પ્રમાણે પ્રત્યય ગણીએ અને તેમાંથી પ્રત્યયલોપ થતાં બાકી રહેતા સર ને હેવિત ન્યાયે પ્રત્યય ગણીએ તો વિસર્ગ તેનો અવયવ થશે એમ ન કહી શકાય, કારણ કે ત્રિપાદી અસિદ્ધ છે તેથી આદ્યન્તવર્॰ થી થતો અન્તાદિવદ્ભાવ ત્યાં લાગુ નહીં પડે. સ્થાનિવદ્ભાવથી પ્રત્યય પુરવાર કરી નહીં શકાય, કારણ કે અહીં જેને સ્થાની તરીકે લેવામાં આવ્યો છે તે -કાર પોતે પ્રત્યય નથી. હવે સર્વે સર્વપાવેશાઃ ૦ પ્રમાણે માતૃ અક્ષ્ ને જ સ્થાની ગણવામાં આવે તો પ્રત્યય સ્સ્થાની નહીં થાય તેથી
સ્થાનિવદ્ભાવ દ્વારા વિસર્ગને પ્રત્યય કે પ્રત્યયનો અંશ ગણીને અપ્રત્યયસ્ય એ અપવાદનો લાભ લઇને તેનું પત્વ થતું અટકાવી શકાશે નહીં. અહીં ભŕ. (પૃ. ૩૦૫) ગુપ્પડય પ્રત્યવિમર્તનીય । એ પાઠ લે છે.' તે જેને સ્થાનીભૂત પ્રત્યય રૂપે સ્વીકારે છે તે વિસર્ગનો તો લોપ થાય છેતે દેખાતો નથી કારણ કે એ સ્થાની પ્રત્યયનો જામવા પ્રમાણે લોપ થાય છે.
24. છુક હેવાનિમિત્તત્ એ બહુવ્રીહિ છે, કર્મધારય હોય તો નિમિત્તે શબ્દ ચર્ચ ચાત,અહીં વાવેશ શબ્દ એકાદેસને લગતા સાસ્ત્ર માટે લાક્ષણિક છે તેથી જ હેવ નિમિત્ત બન્ય સમાત્ પરબ્ધ । તેથી ‘એકાદેસને લગતું સૂત્ર જેનું નિમિત્ત છે તેનાથી પર રહેલ (વિસર્ગ) નો' એમ અર્થ સમજાવ્યો છે.અહીં તુ માં શ્રકાર અને પ્રત્યયના અ-કારનો એકાદેશ થયો છે. તે રર થતાં જે સ્ થયો છે તેનો મમનુો થી ૬ અને સ્વરવમાનયોઃ ચી વિસર્ગ થયો છે તેથી તે માતુનો વિસર્ગ વેશિિમત્ત થશે પરિણામે માતુ તિ માં વિસર્ગનો ઘૂનહીં થાય. સ્વાતિપુ હૈં । એ સૂત્રમાં ઉલ્લેખેલ જાતિ ગણમાં પ્રતુપુત્ર શબ્દનો સૂત્રકારે પાઠ કર્યો છે તેથી સૂચવાય છે કે એકાદેશ શાસ્ત્ર જેનું નિમિત્ત હોય તેવા એકાદેશ પછી આવતા વિસર્ગનો ઘૂ થતો નથી.
ચર્ચ ૨૫૬૯ (૨: ૧૨: એવા ) એ બહુવ્રીહિ છે તેથી અન્ય પદાર્થ તેમાં પ્રધાન હોય છતાં ઉરપર) દ્વારા રેફનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તેથી તે મુખ્ય છે અને અન્તત્વ (અન્તે હોવું તે) તેનું વિશેષણ થશે, એટલે કે અંતે હોવું એમ જે કહ્યું છે તે રેફને અનુલક્ષીને કહ્યું છે .તેથી જો આદ્યન્તી વિનો। માંથી અન્ન ની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો પૂર્વનો અન્તાષવભૂત રેફ જેની પર છે તેવો કાળ' એમ અર્થ સમજાશે.અહીં ત્રણ પક્ષ ઉદ્ભવે છેઃ (૧) અનન્ત ની અનુવૃત્તિ હોય તો પૂર્વનો અન્તાવષય(૨) આતિ ની અનુવૃત્તિ થતી હોય તો પરનો આદિ અવયવ અને (૩) બેમાંથી
४०५
www.jainellbrary.org