Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 448

बहर्थस्य बहों यथा स्यात् । ननु चैतदपि संख्यातानुदेशेनैव सिद्धम्। इदं तर्हि । अकः सवणे दीर्घः । इति दण्डानम् क्षुपागम् दधीन्द्रः मधूष्ट्र इति कण्ठस्थानयोः कण्ठस्थानस्तालुस्थानयोस्तालुस्थान ओष्ठस्थानयोरोष्ठस्थानो यथा स्यादिति ॥ अथ स्थान इति वर्तमाने पुनः स्थानग्रहण किमर्थम् । यत्रानेकविधमान्तयं तत्र स्थानत एवान्तर्य बलीयो यथा स्यात् ।
અને બહુવચન દર્શાવનાર (સ્થાની)નો બહુવચન દર્શાવનાર (આદેશ) થાય. અરે એ પણ સમાન સંખ્યાવાળાનું ક્રમ પ્રમાણે ઉચ્ચારણ કરવામાં આવ્યું છે તેથી સિદ્ધ થાય છે. તો પછી આ અઃ સવળે : (એ ઉદાહરણ છે) ગ જેથી ઇરાન્ા સુપાચન સુધીના પૂર્ણ જેવામાં કંઠસ્થાનના બે વર્ગોને સ્થાને કંઠસ્થાનનો (આદેશ), તાલુસ્થાનના બે વર્ગોને સ્થાને તાલુસ્થાનનો (આદેશ), અને ઓસ્થાનના બે વર્ગોને સ્થાને ઓસ્થાનનો (આદેશ) થઇ શકે. હવે (પૂર્વ સૂત્રમાંથી) થાન શબ્દની અનુવૃત્તિ થતી હોવા છતાં (આ સૂત્રમાં) ફરીથી સ્થાન શબ્દ શા માટે મૂકવામાં આવ્યો છે? = (એ માટે છે, તેથી જયાં અનેક પ્રકારનું આન્તર્ય હેય ત્યાં સ્થાનને કારણે થએલું આન્તર્ય વધુ પ્રબળ ગણાય.
12મન: વર્ષો થી તાર મા ઈત્યાદિ દ્રષ્ટાંતોમાં જે અંતરતમ આદેશ છે તે જ થાય છે તેથી મગ્નમા, ઈ વગેરે થશે. 12 પૂર્વ સૂત્રમાંથી સ્થાને ની પ્રસ્તુત સૂત્રમાં અનુવૃત્તિ થાય છે છતાં અહીં તેનું પુનર્રહણ કર્યું છે. તે ચોક્કસ હેતુપૂર્વક છે તે હવે પછી સમજાશે.સૂત્રમાંનાં બે સ્થાને પદમાંથી એક પ્રસંગવાચી છે અને બીજો તાલ વગેરે સ્થાનવાચી છે. તેથી અહીં વાક્યભેદ કરવો પડશે -બે વાકય બનાવીશું.પ્રથમમાં પૂર્વ સૂત્રમાંથી અનુવૃત્ત થએલ યાને લઇ શું. તેથી સમજાશે કે જયાં આદેશનો પ્રસંગ હોય ત્યાં અંતરતમ, સર્વથી સક્રશ હેય, તે જ થાય. બીજા વાક્યમાં તાલ્વાદિ સ્થાનવાચી શાને લઇશું જેથી સમજાશે કે જયારે અનેક પ્રકારનું સાદ્રશ્ય હેય (જેમ કે પ્રમાણમૂલક, ગુણમૂલક, અર્થમૂલક અને સ્થાનમૂલક) ત્યાં તાલ, કંઠ વગેરે સ્થાનની સમાનતાને કારણે થયું હોય તે આન્તર્ય સ્વીકારવું. જેમ કે રેતા, તોતા વગેરે. જિ ના સૂત્ પ્ર.પુ.એ.વ. કરતાં જ સુદ તિમ્ (અતારિ૦ થી તા-જુદઃ પ્રથમણ કારોરસ થી તિમ્ નો રા થતાં) રિ તાર્ મા (2) સાર્ધધાતુ હોવા થી આધધાતુક સંજ્ઞા--હા એ હિતુ પર આવવાથી તે પ્રમાણે તાત્ નો દિ લોપ--રિ તુ મા એ સ્થિતિમાં સાર્વધાતુવર્ષ થી ગુણ કરવાનો થતાં મગુનઃા પ્રમાણે છે, અને મો ની ગુણ સંજ્ઞા હોવાથી, અહીં જિ ધાતુના નો ગુણ કરવાનો છે ત્યાં તે કયો થશે, થશે કે જૂ થશે, અથવા કોઇવાર 8 થશે ને કોઇવાર હું થશે એવી શંકા થાય છે, કારણ કે ટૂ-કાર અને ગુણભૂત અ-કાર વચ્ચે પ્રમાણ પર આધારિત આન્તર્ય--સાદ્રશ્ય છે, કારણ કે બન્ને એકમાત્રિક છે. તે જ રીતે ૨-કાર અને ગુણભૂત ઇ-કાર વચ્ચે માત્ર સ્થાન પર આધારિત આન્તર્ય છે, કારણ કે બન્ને તાલુસ્થાનીય છે. આ પરિભાષા સૂત્ર એ સ્થિતિમાં નિયમ કરે છે કે જયારે એક કરતાં વધારે પ્રકારનું આન્તર્ય હેય ત્યારે સ્થાન પર આધારિત આન્તર્ય હોય તે સર્વથી બલવત્તમ હોય છે. તેથી અહીં વિના નો ગુણ સ્થાનના સાદૃશ્યને કારણે ઇ-કાર જથશે I-કાર કદાપિ નહીં થાય અને તેથી જોતા રૂપ થશે.અહીં પ્રશ્ન થાય કે એક વાક્યથી કામ થઇ શકે એમ હોય તો વાક્યભેદ શા માટે કરવો પડે? એક વાક્ય કરીએ તો અર્થ આ પ્રમાણે સમજાશેઃ જયાં અનેકવિધ આન્તર્ય હોય ત્યાં તાલ વગેરે સ્થાનને કારણે જે આન્તર્યું છે તે બલવત્તમ છે અને સ્થાનગત આન્તર્ય થઇ શકે માટે તાલુવગેરે સ્થાનવાચી ચાન શબ્દ આ સૂત્રમાં લીધો છે. આમ માત્ર સ્થાનજન્ય વિશિષ્ટ આન્તર્યનું ગ્રહણ કરવામાં આવે અને પ્રમાણ વગેરેને કારણે થતાં અન્ય પ્રકારનાં સાદ્રશ્યોને ગણનામાં ન લઇએ તો સૂત્રમાં તમ મૂકવાનો કોઈ અર્થ નહીં રહે. તેમ ન થાય માટે બે વાક્ય કર્યા છે જેથી સાદ્રશ્યનો પ્રકર્ષ હોય તે તમન્ દ્વારા સૂચવાય. તેમાં પ્રથમ વાક્યથી સમજાય છે કે સ્થાને એટલે કે આદેશ મૂકવાનો પ્રસંગ આવે ત્યારે (સ્થાને= પ્રસ) જે પ્રાપ્ત થતા હોય તેમાંથી અંતરતમ અર્થાત્ સૌથી સસ હોય તે આદેશ થાય છે અને બીજા વાક્યથી સમજાશે કે તાલ વગેરે સ્થાનને કારણે (ચાને = ચાનેન) જે સશતમ લેય તે આદેશ જ થાય છે. અહીં સૂરમાંના સ્થાને એ સપ્તમીને તૃતીયાના અર્થમાં લેવાની છે.
३८३