Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 398

મનપસદા ર૦-૪ . प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति संदेहः। कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते कथं वोभयत्र । वृत्तिसर्गायतनेषु क्रमः। इति वा नित्ये प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति । अप्राप्ते। वृत्यादिष्विति इति निवृत्तम्॥ विभाषा वृक्षमगादीनाम् ॥२०--५॥ प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति संदेहः । कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते कथं वोभयत्र । जातिरप्राणिनाम्। इति वा नित्ये प्राप्ते
મનુષદા ર૦-૪ ગક અહીં પ્રાપ્ત વિભાષા છે, અપ્રાપ્તવિભાષા છે કે ઉભયત્રવિભાષા છે એમ સંદેહ થાય છે.હવે પ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે, અપ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે અથવા ઉભયત્રવિભાષા કેવી રીતે થશે? વૃત્તિસતાયને નમઃ એ સૂત્ર પ્રમાણે મમ્ ધાતુને વૃત્તિ વગેરે અર્થમાં આત્મપદ) નિત્ય પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં (મનુષદા એ સૂત્રથી થતો વિકલ્પ) પ્રાપ્તવિભાષા થશે અન્યત્ર (જયાં વૃત્તિ વગેરે અર્થમાં કમ્ ધાતુ ન હોય ત્યાં આત્મપદ અપ્રાપ્ત હોવાથી) અપ્રાપ્તરિભાષા થશે અથવા પ્રાપ્ત અને અપ્રાપ્ત બન્ને સ્થળે વિભાષા થતાં ) એ પ્રકારનો સંદેહ થાય છે, પરંતુ અહીં) અપ્રાપ્ત વિભાષા થશે કારણ કે વૃત્તિ વગેરેની અનુવૃત્તિ અટકી જાય છે. વિમHI વૃક્ષમુવીના ર૦-૧ 7 અહીં પ્રાપ્તવિભાષા છે, અપ્રાપ્તવિભાષા છે કે ઉભયત્રવિભાષા છે એમ સંદેહ થાય છે. હવે પ્રાપ્ત વિભ ષિા કેવી રીતે થશે, અપ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે અથવા ઉભયત્રવિભાષા કેવી રીતે થશે ? નાતિકાળના પ્રમાણે (દન્દ્રમાં એકવર્ભાવ) નિત્ય પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં (વિમા વૃકૃતિનધાન્ય. એ સૂત્ર દ્વારા વિભાષા થાય છે તે) પ્રાપ્તવિભાષા થશે,
315 અનુપા (૧-૩-૪૩) એ સૂત્ર કમ્ ધાતુને ઉપસર્ગ ન લાગ્યો હોય ત્યારે વિકલ્પ આત્મપદનું વિધાન કરે છે. શંકાકાર કહે છે કે આ વિભાષા સૂત્રમાં પણ ત્રિવિધ સંશય છે. જેમ કે પૂર્વવર્તી વૃત્તિસતાયનેષુ શર્મા (૧-૩-૩૮)ની અહીં અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો વૃત્તિ (અટક્યા વિના પહોંચવું કે ચાલવું. શનિ અમે િવદિ ઋચામાં બુદ્ધિ અપ્રતિહત રીતે ચાલે છે) સી (ઉત્સાહ. ધ્યયના મસ્તિો અધ્યયનમાં ઉત્સાહિત છે.) અને તાવન (સ્ફીત-ભરપૂર થવું મત્તેડમિન શાસ્ત્રાના એનામાં શાસ્ત્રો ભરપૂર બને છે.) એ અર્થમાં મ્ ને આત્મને પદ પ્રાપ્ત હતું ત્યાં વિકલ્પ થવાથી પ્રાપ્ત વિભાષા થશે.પૂર્વસૂત્રની અનુવૃત્તિ ન કરવામાં આવે અને કમ્ વૃત્તિ વગેરે અર્થમાં હોય કે ન હોય તો પણ વિકલ્પ આત્મપદ થાય અને પૂર્વ પ્રતિષેધ લેતાં વૃત્તિ એ સૂત્ર અનુપસ નો બાધ કરશે. હવે ઉપસર્ગયુક્ત મ્િ ધાતુને આત્મપદ થાય છે પરંતુ ઉપસર્ગ રહિતને વૃત્તિ વગેરે અર્થમાં ન હોય ત્યાં આત્મપદ પ્રાપ્ત ન હતું ત્યાં વિકલ્પ થવાથી અપ્રાપ્તવિભાષા થશે. પરંતુ જો પરવિપ્રતિષેધ લેવામાં આવે તો વૃત્તિ વગેરે અર્થમાં જન્મ હોય ત્યાં પ્રાપ્તવિભાષા, તે અર્થ ન હોય ત્યાં અપ્રાપ્તવિભાષા થવાથી ઉભયત્રવિભાષા થાય છે. 16 સિદ્ધાન્તી પ્રમાણે અહીં વૃત્તિની નિવૃત્તિ થાય છે અને પરવિપ્રતિષેધ લેતાં વત્તિ વગેરે અર્થ ન હોય તેવો જન્મ ધાતુ વિકલ્પ આત્મપદ થાય છે તેથી અહીં અપ્રાપ્તવિભાષા જ છે તેમાં ત્રિવિધ સંશયને અવકાશ નથી. 17 આ સૂત્રથી વૃક્ષ, મૃગ વગેરે નો જે ઇન્દ સમાસ થાય તે વિકલ્પ વત્ થાય છે. હવે જો નાતિકાળની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો તે સૂત્ર દ્વારા પ્રાણી સિવાયનાં જાતિવાચી વૃક્ષ વગેરેને જે નિત્ય વાવ પ્રાપ્ત થાય છે તેને વિમાગવૃક્ષથી વિકલ્પ પ્રાપ્ત થશે. આમ પ્રાપ્તવિભાષા થશે.જો નાતિની અનુવૃત્તિ કરવામાં ન આવે અને પૂર્વવિતિષેધ લેવામાં આવે તો નાતિર એ સૂત્ર વામનો બાધ કરશે તેથી ધાનારાષ્ફટિ જેવાં સ્થળે નિત્ય પ્રકાર પ્રાપ્ત થાય છે તે તથા સુપુત જેવાં સ્થળે પ્રાણી વગેરેમાં જેને અવકાશ છે તે વિભાષા ચર્મ વગેરેનાં બનેલાં મૃગ વગેરે જાતિમાં પ્રાપ્ત થશે ત્યારે પૂર્વ પ્રતિષધને કારણે વાવ થાય તે ઇષ્ટ છે તેથી પ્રાણીજાતિમાં અપ્રાપ્તવિભાષા થશે.જો પરવિપ્રતિષેધ લેવામાં આવે તો વિમાથા વૃક્ષ૦ થી નાતિર નો બાધ થશે તેથી પ્રાણી સિવાયનાને વિદ્વાવ પ્રાપ્ત થાય છે અને પ્રાણીને અપ્રાપ્ત છે તેથી વિભાષા થતાં પ્રાપ્ત તેમ જ અપ્રાપ્ત-ઉભયત્રવિભાષા થશે.