Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 379

इतिकरणः क्रियते सोऽर्थनिर्देशार्थो भविष्यति। किं गतमेतदितिनाहोस्विच्छदाधिक्यादर्थाधिक्यम्। गतमित्याह । कुतः। लोकतः। तद्यथा। लोके गौरित्ययमाहेति गोशद्वादितिकरणः परः प्रयुज्यमानो गोशद्ध स्वस्मात्पदार्थात् इच्यावयति। सोऽसौ स्वस्मात्पदार्था -त्प्रच्युतो याऽसावर्थपदार्थकता तस्याः शद्वपदार्थकः संपद्यते। एवमिहापि नवाशद्वदितिकरणः परः प्रयुज्यमानो नवाशई स्वस्मात्पदार्थात्प्रच्यावयति। सोऽसौ स्वस्मात्पदार्थात्प्रच्युतो यासावर्थपदार्थकता तस्याःऽ लौकिकमर्थं संप्रत्याययति। न वेति यद्गम्यते न वेति यत्प्रतीयत इति ॥ समानशद्वप्रतिषेधः॥४॥
(સૂત્રમાં) જે રાતિ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે તે નવા શબ્દોના) અર્થનો નિર્દેશ કરનાર થશે.(એ અર્થ) રતિ દ્વારા જ સમજાય છે કે પછી વધારે શબ્દ મૂકવાથી વધારે અર્થ સમજાય છે? તો કહે છે કે (તિ ને કારણે જ એ અર્થ સમજાય છે. શા ઉપથી? લોકવ્યવહાર ઉપરથી. તે આ રીતે - લોક વ્યવહારમાં નૌઃ તિ (એ જો એમ બોલ્યો-- એ પ્રયોગમાં)ો શબ્દ પછી મૂકેલો તિ,જે શબ્દને તેના (વિશિષ્ટ પ્રાણી રૂ૫) અર્થમાંથી પ્રવ્યુત કરે છે. આમ પોતાના શબ્દાર્થમાંથી (અર્થાત્ વિશિષ્ટ પ્રાણીરૂપી અર્થ બતાવવાની તેની શક્તિમાંથી) પ્રય્યત થએલો તે (શબ્દ નો એ) શબ્દસ્વરૂપને દર્શાવનાર બને છે. તેમ અહીં પણ નવા એ શબ્દ પછી મૂકેલો તિ શબ્દ નવા શબ્દને (૬ એ ૬ મા એ) શબ્દસ્વરૂપ રૂપી તેના અર્થમાંથી પ્રવ્યુત કરે છે. આમ પોતાના પદાર્થમાંથી પ્રવ્યુત થએલો અર્થાત્ – ૬ માં એ શબ્દસ્વરૂપ રૂપી અર્થને સૂચવવાની તેની શક્તિ માંથી (પ્રય્યત થએલો) તે (નવા શબ્દ) લૌકિક અર્થ એટલે કે શબ્દદારા જે (નિષેધ-વિકલ્પ રૂપી) અર્થની પ્રતીતિ થાય છે તે (અર્થ) નો બોધ કરાવે છે.
સમાન શબ્દ (જેનો વાચક છે તેવા બીજા અર્થો )25 નો પ્રતિષેધ કરવો પડશે મઝા.
254 શબ્દનો અર્થનો સંબંધ તો નિત્ય હોય છે તેથી જે તે શબ્દ પોતાનો અર્થ તજી દેતો નથી તેમ છતાં લોક પ્રસિદ્ધિને કારણે જ ‘પોતાના અર્થનો ત્યાગ કરે છે ” એમ કહ્યું છે. અહીં નૌઃ તિ એમ જે શરૂઆતમાં કહ્યું છે તેમાં જે શબ્દ પોતાના ગો એ શબ્દ
સ્વરૂપના અર્થમાં જ, એટલે કે સાસ્નાદિમ, ગળે ગોદડી યુક્ત પ્રાણીના અર્થમાં પ્રયોજયો છે પણ શબ્દસ્વરૂપ અને અર્થ એ બેના સાદૃશ્યને કારણે એ અર્થ સ્પષ્ટ નથી થતો તેને તિ શબ્દ સ્પષ્ટ કરે છે અને તે કારણે તિ શબ્દને પદના અર્થને ફેરવી નાંખનાર કહ્યો છે.આથી લોકમાં શબ્દના વિશેષ્યભૂત અર્થની પ્રતીતિ થાય છે. જયારે શાસ્ત્રમાં અર્થ જેનું વિશેષણ છે તેવા શબ્દની પ્રતીતિ થાય છે. બીજી રીતે કહીએ તો લોકવ્યવહારમાં નો શબ્દ ગાય એ અર્થનો બોધ કરાવે છે, જયારે તેની પછી તિ મૂકવામાં આવે ત્યારે --શો રૂતિ એમ કરતાં (d રાદ્ધ એ ન્યાયે તે જો = [ મો એ શબ્દ સ્વરૂપ બતાવે છે. શાસ્ત્રમાં આથી વિપરીત છે. ન વા એ શબ્દો પોતાના – મા એ શબ્દ સ્વરૂપને બતાવે છે પરંતુ તેમની પાછળ રતિ આવે તો તે પોતાના અર્થ એટલે કે અનુક્રમે નિષેધ અને વિકલ્પને દર્શાવે છે.અને નિષેધ તથા વિકલ્પ એ બે અર્થોની વિમાષા સંજ્ઞા કરવામાં આવે છે , ન વા એ બે શબ્દોની નહીં, એમ સમજવાનું છે. 255 સમાનરનામ્ -સમાનઃ ફીલ્લો વાવો વેવામર્થના તેષાનિત્યર્થ બ૦) સમાન શબ્દોનો પ્રતિષેધ કરવો જોઇએ એમ સમજીને કોઈ કહે કે રતિ મૂકવાથી અર્થ સમજાય છે પછી સમાન શબ્દોનો પ્રતિષધ કરવાની ક્યાં જરૂર છે? તે શંકાને લક્ષમાં રાખીને કૈયટ ઉપર પ્રમાણે સમજૂતી આપી છે. સમાન શબ્દ જેનો વાચક છે તેવા શબ્દોનો (એટલે કે સમાનસ્વરૂપવાળા શબ્દોનો- homonyms જેવાનો) પ્રતિષેધ કરવો પડશે એટલે કે તેમને વિમાષા સંજ્ઞા નહીં થાય તેમ કહેવું પડશે. જેથી નવા સુપિડા જેવા પ્રયોગોમાં નવા એ શબ્દસ્વરૂપ સૂત્રમાંના નવા ની સમાન છે પરંતુ તેનો અર્થ (નવી) ભિન્ન છે, તેથી તે નવા શબ્દને વિમાષા સંજ્ઞા ન થવી જોઈએ એમ અહીં વાર્તિકકારનો ભાવ છે.
३१४