Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 374

शि सर्वनामस्थानं सुडनपुंसकस्येति चेजसि प्रतिषेधः ॥१॥ शि सर्वनामस्थानं सुडनपुंसकस्येति चेजसि शेः प्रतिषेधः प्राप्नोति। कुण्डानि तिष्ठन्ति। वनानि तिष्ठन्ति ॥ असमर्थसमास -श्चायं द्रष्टव्योऽनपुंसकस्येति । न हि नो नपुंसकेन सामर्थ्यम्। केन तर्हि । भवतिना। न भवति नपुंसकस्येति ॥ રિશ ને સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા થાય છે, કુટું નેનપુંસક સિવાયનાં લિંગમાં સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા થાય છે, એમ કહેવામાં આવે તો નમૂને સ્થાને નપુંસકમાં થતા શિ આદેશને સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞાનો પ્રતિષધ થશે |૧|| ફિશ ને સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા થાય છે ત્યાં જ સુપ્રત્યયોને સર્વનામ સંજ્ઞા થાય તો નપુંસક લિંગમાં સુહાનિ તિષ્ઠન્તિા વનનિ તિષ્ઠન્તિ (જવામાં) 9 નમ્ સ્થાને થતા શિ આદેશને સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞાનો પ્રતિષેધ થશે. આ મનપંસહ્ય એ પરસ્પર અન્વયરહિત પદોનો (અસમર્થ) સમાસ જણાય છે, કારણ કે તેમાંના (પૂર્વપદ) નમ્ (નાઅર્થ) નો નપુસા (ના અર્થ) સાથે અન્વય શક્ય નથી. તો પછી કોની સાથે છે? મવતિ સાથે, એટલે કે નપુંસકને (સંજ્ઞા) થતી નથી.
237 તુ એ પ્રત્યાહાર છે અને નન્ મમ્ શ્રદ્ એ પાંચ વિભક્તિ પ્રત્યયોને સૂચવે છે એટલે કે સુટું પ્રત્યાહારમાં તૃતીયાના ટા નો ટ-કાર નથી. 238 નપુંસકસ્થ એ નગ્ન સમાસને પ્રસજયપ્રતિષધના અર્થમાં લેવો કે પર્યદાસના એ અહીં વિચારવાનું છે. વાસ્તવમાં અહીં નમ્ ઉત્તરપદ સાથે આવેલ છે એટલે કે તે પૂર્વપદ છે તેથી પર્વતાસઃ વિશ્લેષઃ પત્રોત્તરન નન્ા પ્રમાણે પથુદાસ જ છે. જો ક્રિયાપદ સાથે નવૂ જતો હોય તો પ્ર તિયોડૌ ચિયા સ૬ યત્ર ના પ્રમાણે પ્રસજયપ્રતિષેધ થાય.અહીં નપુંસ0 માં પ્રસજયપ્રતિષેધ લઇએ તો નવું ન મતિ એમ અર્થ થશે.તેથી નપુંસકમાં સર્વનામ સંજ્ઞાનો પ્રતિષેધ થશે. 23“ને સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા થશે પણ નપુંસકલિંગમાં નહીં થાય એમ પ્રસજયપ્રતિષેધ લેતાં તેમાં પ્રતિષેધ પ્રધાન હોવાથી જે કોઇ સ્થળે સુ ને સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા થતી હોય ત્યાં નપુંસકલિંગમાં પ્રતિષેધ થશે.તેથી શુ હું નન્ જોવામાં નપુંસકલિંગ અંગ પછી નમ્ અને રાજૂ નો નાતોઃ શિ પ્રમાણે શ થાય છે, પરંતુ સુહનપુંસહ્યા પ્રમાણે અને નપુંસકલિંગમાં સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા ન થાય તો ફિશ ને પણ સંજ્ઞા નહીં થાય તેમ થતાં સુપર શિ એ સ્થિતિમાં પૂર્વસૂત્ર ૪ સર્વનામસ્થાનમ્ થી પણ સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા ન થતાં એ સંજ્ઞાને કારણે થતાં કાર્યો નહીં થાય પરિણામે નપુંસકસ્થ ૧: પ્રમાણે અનન્ત નપુંસક લિંગ પછી સર્વનામસ્થાન આવતાં થતો નમ્ આગમ તથા સર્વનામાને વાસડુદા પ્રમાણે ઉપધાનો દીર્ઘ નહીં થાય. પરિણામે ઇષ્ટ રૂપ સિદ્ધ નહીં થઇ શકે.આમ થવાથી સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞાને માત્ર રાજૂ વિશે અવકાશ રહેશે.આ રીતે શિ ને વિશે સંજ્ઞાનો પ્રતિષધ થશે એ પ્રથમ દોષ છે. અહીં સુનિ એટલું જન કહેતાં મુનિ તિષ્ઠન્તિા વગેરે કહીને સૂચવ્યું છે કે દુનિવગેરે પ્રથમા બહુવચન છે, અર્થાત્ નસન્ત છે રાસન્ત નથી. 240 ગનપુંસવ એ સમાસનો નપુંસરી ન મતિયા એમ પ્રસજયપ્રતિષધદર્શક અર્થ કરવામાં આવે તો તે અસમર્થ સમાસ થશે. સમર્થ: પધિ પ્રમાણે સમર્થ પદોનો સમાસ થાય છે, એટલે કે પરસ્પર સંબદ્ધ હોય-જેમની વચ્ચે વ્યપેક્ષા રૂપી કે એલાર્થીભાવ રૂપી સામર્થ્ય લેય તે પદો સમર્થ કહેવાય. જેમ કે રજ્ઞિઃ પુરુષઃ એ વાક્યમાં રાજા (આ માણસ મારો છે એમ) પુરુષની અપેક્ષા રાખે છે અને પુરુષ (હું રાજાનો છું એમ) અપેક્ષા રાખે છે તેથી તે પદો સમર્થ છે અને તેમનો રાનપુરુષઃ એમ સમાસ થઇ શકે. પરંતુ પારેવદ્રત્ત ષ્ટમ્ શ્રિતો વિષ્ણુમિત્રો ગુરુજુત્રમ્ એ વાક્યમાં વેષ્ટ ને પર સાથે સંબંધ છે શ્રિત શબ્દ સાથે નથી, અર્થાત્ ષ્ટ નું શ્રિત સાથે વ્યપેક્ષા રૂપ સામર્થ્ય નથી તેથી અહીં દ્વિતીયાશ્રિતાતીત પ્રમાણે સમાસ નહીં થઇ શકે. એ રીતે નપુંસકસ્થ ન મતિ એ અર્થ કરતાં નપુંસવ શબ્દનો નવૂ સાથે સંબંધ ન થતાં મવતિ સાથે થશે. આમ વ્યપેક્ષા ન હોવાથી નગ્ન અને નપુંસવ એ બે શબ્દોનો બનેલો અનપુંસર્ચ એ સમાસ અસમર્થ છે એમ કહ્યું છે અને એ રીતે બીજો દોષ બતાવ્યો છે. મૂળમાં અસમર્થસમસ%ા એમ કહ્યું છે તેથી (ના.) કહે છે કે અહીં -કાર મૂકીને વાક્યભેદ નામના બીજા એક દોષને આવરી લીધો છે. સુકનપુસંસ્થા એ સૂત્રને બે વાક્યોમાં વહેચવાં પડશે. સુટું સર્વનામરચાનો મવતિ એ એક વાક્ય અને નપુંસી જ ન મતિ એ બીજું વાક્ય. આમ કરવાનું કારણ એટલું જ કે પરસ્પર વિરુદ્ધ
३०९