Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 187

इहार्थमेव तर्हि सिजथं वृद्धिग्रहणं कर्तव्यम्। सिचि वृद्धिरविशेषेणोच्यते सेको यथा स्यादनिको मा भूदिति। कस्य पुनरनिकः प्राप्नोति। अकारस्य। अचिकीर्षीत् अजिहीर्षीत् । नैतदस्ति । लोपोऽत्र बाधको भविष्यति ॥ आकारस्य तर्हि प्राप्नोति। अयासीत् अवासीत्। नास्त्यत्र विशेषः वृद्धौ सत्यां वृद्धावसत्या वा॥ सन्ध्यक्षरस्य तर्हि प्राप्नोति। नैव संध्यक्षरमन्त्यमस्ति । ननु चेदमस्ति ढलोपे कृत उदवोढाम् उदवोढम् उदवोढेति। नैतदस्ति। असिद्धो ढलोपस्तस्यासिद्धत्वान्नैतदन्त्य भवति। व्यञ्जनस्य तर्हि प्राप्नोति। अभैत्सीत् अच्छेत्सीत्। हलन्तलक्षणा वृद्धिर्बाधिका भविष्यति ॥ यत्र तर्हि सा प्रतिषिध्यते। अकार्षीत् अमोषीत् । सिचि वृद्धेरप्येष प्रतिषेधः । कथम् । लक्षणं नाम તો પછી આ સિસ્ (અર્થાત્ સિનિ વાદઃ પરમૈપદ્પુ ! એ સૂત્ર) ને ખાતર (પ્રસ્તુત સૂત્રમાં) વૃદ્ધિ શબ્દ મૂકવો પડશે, કારણ કે સિન્ પર થતાં વૃદ્ધિ થાય છે તે સામાન્ય રીતે કહી છે, તે વૃદ્ધિ) { ની જ થાય જૂ સિવાયનાની ન થાય. ટુ ન હોય તેવા કોની વૃદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવે છે? વર્ષી, મનહીઊંતુ માં -કારની વૃદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવે છે ).એ (સંભવિત) નથી,119 (કારણ કે મેં-કાર) લોપ અહીં વૃદ્ધિ) નો બાધ કરશે. તો પછી મથાત્ , માર્સત્ માં મા-કારની વૃદ્ધિ) થવાનો પ્રસંગ આવે છે. અહીં વૃદ્ધિ થાય કે ન થાય તેમાં ફેર પડતો નથી. તો પછી સધ્યક્ષરને વૃદ્ધિ) થવાનો પ્રસંગ આવશે.(સિન્ પર થતાં) સંધ્યક્ષર કદાપિ અને હોતો નથી. પણ અમે કહીએ છીએ કે નો લોપ કરવામાં આવે ત્યારે વોઢા, હોદમ્, વોઢા માં સંધ્યક્ષર (મ) અને આવે છે. એમ નથી, કારણ કે સ્નો લોપ અસિદ્ધ છે અને તે અસિદ્ધ છે તેથી (ગ) એ સધ્યક્ષર અન્ય નથી રહેતો. તો પછી અમૈત્સત્ , મત્સત્ માં વ્યંજનની વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. (વત્રનહિટ્સન્તાવઃ પ્રમાણે) વ્યંજનાન્તના (મ ને સ્થાને કહેલી વૃદ્ધિા તેનો બાધ કરશે.પરંતુ એવો , સમોવત્ (જેવામાં), જયાં નેટ થી) તે (વૃદ્ધિ) નો નિષેધ કરવામાં આવે છે ત્યાં જૂની વૃદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવે). ( ટુ યુક્ત) સિદ્ પર થતાં જે વૃદ્ધિ થાય છે તેને પણ આ નેટા એ) પ્રતિષધ લાગુ પડે છે. કેવી રીતે? કારણ કે શાસ્ત્ર (નિષેધક સૂત્ર
) તો
* સિજિ વદિ પરમૈg I એ સૂત્ર પ્રમાણે જે વૃદ્ધિનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે સામાન્ય (=અવિશિષ્ટ) રીતે કહેવામાં આવી છે, કારણ કે તેમાં વિશિષ્ટ સ્થાનીનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો નથી. તેથી સિદ્ પર થતાં સ્વાન્ત અંગની જ વૃદ્ધિ થાય તે માટે યોગુખ સૂત્રમાં વૃદ્ધિ શબ્દ મૂકવો પડશે. 19 કારણ કે પૂર્વવિપ્રતિષધથી મતો તો પ્રમાણે થતો ઐ-કાર લોપ વૃદ્ધિનો બાધ કરશે (વૃદ્ધિતીuખ્યામતો કોપઃ પૂર્વવિપ્રતિષેધેના કા.પૃ.૫૮૪) તેથી વિશીર્ષ: બિશીર્ષવા વગેરે સિદ્ધ થશે. જો પૂર્વવિપ્રતિષધ ન લેવામાં આવે અને હું લક્ષણા વૃદ્ધિ જ સ્વીકારવામાં આવે તો વૃદ્ધિ સૂત્ર પર હોવાથી qન્ પૂર્વે વૃદ્ધિ થશે અને વિવી એ સ્થિતિમાં માતો પુનિવૃતો પ્રમાણે યુ લાગીને વિકીર્ષાયા: એવું ખોટું રૂપ થવાનો પ્રસંગ આવશે. 120 વોઢા- એ ટૂ વ નું સુત્ ત્રી.પુ.જિ.વ.નું રૂપ છે. અહીં સત્ વત્ સુ-તિક્રૂિર થી તમ્) – વત્ તસ્--(
ત મામૂળથી તસ્ નો તામ) દ્ વ૬ તા--( સુકા થી સ્કિ) સત્ વત્ કિ તા--(ઃ સિન્ થી %િ નો સિ) ૩૬ વત્ ર્ તા-- (સુક થી ૩) ટૂ મવદ્ ર્ તા-- [સિન્ પૂર્વે વનન્તિસ્યાવા થી હર્યન્ત , વત્ ના સત્ ની હલન્તલક્ષણા વૃદ્ધિ (= આ) દ્વાન્ ક્ તા--હો ઢઃ | થી ત્ નો ) વાક્ તા—(રૂપરતોડ 1 થી સૂનો મ્) વાર્ --(પુના છુઃ પ્રમાણે ધૂ નો ૮) વત્ ઢા---કો ટોવા થી પ્રથમ નો લોપ) સવા ઢ—-(સવિદો
વણા પ્રમાણ મા નો ગે) વહામ્ થાય છે. અહીં જે મે-કાર થયો છે તે સધ્યક્ષરની વૃદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવશે એમ શંકાકારની દલીલ છે. પરંતુ તો તે ટોપ 1 (૮-૩-૧૩) એ ત્રિપાદીમાંના સૂત્રથી ૮ લોપ થયો છે તેથી અસિદ્ધ છે. પરિણામે હલન્તલક્ષણા વૃદ્ધિ નહીં થાય. કા. અને ન્યા. મુજબ લોપ અસિદ્ધ છે તેમ કહેવું પર્યાપ્ત નથી. વાસ્તવમાં વન પ્રમાણે વૃદ્ધિ થઈને મ થયો છે તેનો જ દિવો પ્રમાણે થયો છે તેથી ફરીથી વૃદ્ધિ ન થાય. ( વૃદ્ધિદાત્રમ્ તેન ૧ પ્રાવ તા વૃદિરિતિ તાર્યત્વ વૃદ્ધિરાત્રિ પુનત્તન્ન વ્યાપ્રિય ૫, પૃ.૬૫૮) 121 aોગુણ એ સૂત્રમાં વૃદ્ધિ શબ્દનું ગ્રહણ કરવામાં ન આવે તો સિવિવૃદ્ધિ એ સૂત્રમાં રૂ ની ઉપસ્થિત નહીં થાય તેથી અમૈત્સત વગેરેમાં અન્યની વૃદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવશે. એમ દલીલ છે, પરંતુ વનદિન્ત પ્રમાણે વત્, ન્ અને હલન્ત ધાતુઓના હસ્ ની નહીં પણ મ ની વૃદ્ધિ થાય છે તેમ કહ્યું છે, તે હલન્તની વૃદ્ધિનો બાધ કરશે.
12 મેટા સૂત્ર દ્વારા સેદ્ર સિન્ આગમ પર થતાં વ્યંજનાન્ત અંગની વૃદ્ધિનો પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. એમ કહ્યું પણ તે સૂત્ર તો અવિશિષ્ટ રીતે કોઇ પણ વૃદ્ધિના નિષેધનું કથન કરે છે. તેથી ભાગકારે “ધ્વતિ' અથઅવાજ કરે છે એમ જે કહ્યું તે દ્વારા સમજવાનું કે લક્ષણ તો અસ્પષ્ટ રીતે કહે છે, કારણ કે અસ્પષ્ટ રીતે કોઇ બોલે તો તે અવાજ કરે છે તેમ કહેવાય છે. આમ અહીં અવ્યક્ત રીતે, કોઈ ફોડ પાડ્યા વિના જ, વૃદ્ધિનો નિષેધ કરે છે તેથી સિદ્ પૂર્વે થતી વૃદ્ધિનો પણ આ સૂત્ર દ્વારા નિષેધ થઇ શકશે. પરંતુ એક સ્થળે નિષેધ કરીને ચરિતાર્થ થયા પછી અન્યનો નિષેધ કેવી રીતે કરી
१२२ For Personal & Private Use Only