Anekantjaipataka Part 05

SR No.: 005536
Original Sutra Author: N/A
Author: Bhavyasundarvijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Publication Year: 2013
Total Pages: 350
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 8 MB

Page 82

१२०५
जयपताका
-૭) हेत्वनिवृत्तिपक्षे तत्तादवस्थ्यात्, निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षस्य च विरुद्धत्वादिति, (५६) न, निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षे विरोधासिद्धेः, तस्यैव तथाभवनात् ॥ - ચહ્યા છે
... . कथमित्याह-हेत्वनिवृत्तिपक्षे तत्तादवस्थ्यात्-हेतुतादवस्थ्येन निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षस्य च, प्रक्रमाद्धेतुगतस्य, विरुद्धत्वादिति । एतदाशङ्कयाह-नेत्यादि । न-नैतदेवं निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षेऽधिकृते । किमित्याह-विरोधासिद्धेः । असिद्धिश्च तस्यैव-हेतोस्तथा-कार्यतया भवनात् ॥
... અનેકાંતરશ્મિ .... હતુનિવૃત્તિ-અનિવૃત્તિ, અને (૩) હતુનિવૃત્તિ... આમાંથી બે વિકલ્પો તો ઘટતા જ નથી. તેનું કારણ એ કે, (૧) જો હેતુની અંશતઃ પણ નિવૃત્તિ ન કહો, તો તે હેતુ તદવસ્થ જ રહ્યો, અર્થાત્ હેતુ મૃદુરૂપ જ રહ્યો, તે ઘટરૂપ કાર્યમાં પરિણમ્યો જ નહીં. અને તો ઘટરૂપ કાર્યનું ઉત્પન્ન થવું સંગત નહીં થાય. (૨) હવે હેતુની નિવૃત્તિ-અનિવૃત્તિ કહો, તો તે વિરુદ્ધ છે. કારણ કે તેની નિવૃત્તિ હોય તો અનિવૃત્તિ શી રીતે ? અને અનિવૃત્તિ હોય તો નિવૃત્તિ શી રીતે?
એટલે આ બે વિકલ્પોને છોડીને, હવે માત્ર એક ત્રીજો પક્ષ જ શેષ રહે છે, તે એ કે – હેતુની નિવૃત્તિ; અર્થાત્ હેતુની નિવૃત્તિ થયે જ ફળની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ પક્ષમાં કાર્ય-કારણભાવની વ્યવસ્થા સંગત થઈ જાય છે.
પણ હવે જો તમે અવશેષ રહેલ આ પક્ષનો પણ આશ્રય નહીં કરો, તેનો પણ અપલાપ કરશો, તો તો (હેતુ-ફળભાવના એક પ્રકારો ન ઘટવાથી) હેતુ-ફળભાવનો જ ઉચ્છેદ થઈ જશે !
(એટલે તમારે હેતુ-ફળભાવની સંગતિ કરવા પણ અમારો ત્રીજો પક્ષ માનવો જ રહ્યો... અર્થાત્ હેતુની સર્વથા નિવૃત્તિ બાદ તરત વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે – એવું માનવું જ રહ્યું...)
(૫૬) સ્યાદ્વાદી : તમારી આ વાત પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે હેતુની નિવૃત્તિ-અનિવૃત્તિરૂપ બીજો પક્ષ; જે જૈનોનો માન્ય છે, તેમાં કોઈ વિરોધ સિદ્ધ નથી. તેનું કારણ એ કે, તે કારણ જ કાર્યરૂપે પરિણમે છે.
ભાવાર્થ માટી જ ઘડારૂપે પરિણમે છે, હવે અહીં માત્ર તે માટીનો આકાર વગેરે બદલાય છે, બાકી માટી તો તેની તે જ રહે છે. એટલે આકાર વગેરે પર્યાયની અપેક્ષાએ માટીની નિવૃત્તિ થઈ કહેવાય અને માટીરૂપ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તેની અનિવૃત્તિ=નિવૃત્તિ ન થઈ કહેવાય. આમ, કારણનું જ કાર્યરૂપે પરિણમન માનવામાં, હેતુની નિવૃત્તિ-અનિવૃત્તિ સંગત જ છે, તેમાં કોઈ વિરોધ નથી.
આ પક્ષ જૈનને અભિમત છે.જૈનમતે પર્યાયની અપેક્ષાએ દરેક વસ્તુ અનિત્ય છે અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ દરેક વસ્તુ નિત્ય છે. એટલે જૈનો પર્યાય-દ્રવ્યની અપેક્ષાએ હેતુની નિવૃત્તિ-અનિવૃત્તિ કહે છે.
ક આ પક્ષ બૌદ્ધને અભિમત છે. તેઓ દરેક વસ્તુને પ્રતિક્ષણ નિરન્વય નશ્વર કહે છે. એટલે તેમના મતે ક્ષણિક હેતની નિવૃત્તિ થાય છે જ.
૨. “દૈનિવૃત્તપક્ષે' રૂતિ -પતિ:
૨. સમીક્યતાં ૨૧૮ત પૃષ્ઠમ્ |