________________
વિવિધ વિષય વિચારમાળા ભાગ-૮ થએલા, ક્ષાયક સમકિતની સન્મુખ થએલા, મિથ્યાત્વ મોહનીય, મિશ્રા મોહનીય જેમની સમ્યક્ પ્રકારે ક્ષય પામી છે એવા અને સમકિતમોહનીના છેલ્લા અંશને ભોગવનારા એવા તથા સાત પ્રકૃતિને એટલે અનંતાનુબંધી કષાયની ચાર પ્રકૃતિ અને સમકિતમોહનીય, મિશ્રમોહની અને મિથ્યાત્વનોહની એ ત્રણે મળીને સાત પ્રકૃતિ જાળવી. તેને ક્ષીણ કરનારા એવા અને શુભ ભાવવાળા પ્રાણીને ક્ષાયિક નામનું પાંચમું સમકિત પ્રાપ્ત થાય છે.
સમકિત દર્શન ગુણથી, રોચક, દીપક અને કારક એવા નામથી ત્રણ પ્રકારનું છે.
તેમાં શાસ્ત્રોક્ત તત્ત્વોમાં હેતુ અને ઉદાહરણ વિના જે દઢપ્રતિતિ ઉત્પન્ન થાય તે રોચક સમકિત કહેવાય છે, અને જે બીજાઓ સમકિતને પ્રદીપ્ત કરે તે દીપક સમકિત કહેવાય છે, અને જે સંયમ અને તપ વિગેરે ને ઉત્પન્ન કરે તે કારક સમક્તિ કહેવાય છે.
તે સમકિત શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિકય એ પાંચ લક્ષણોથી સારી રીતે ઓળખાય છે.
અનંતાનુબંધી કષાયનો ઉદય ન થાય તે શમ કહેવાય છે, અથવા સમ્યફ પ્રકૃતિથી કષાયના પરિણામને જે જોવું તે પણ શમ કહેવાય છે. કર્મના પરિણામ અને સંસારની અસારતાને ચિંતવતા પુરુષને વિષયોમાં જે વૈરાગ્ય થાય છે તે સંવેગ કહેવાય છે. | સંવેગવાળા પુરુષને સંસારવાસ કારાગૃહ છે, અને સ્વજન જે છે તે બંધન છે, એવો જે વિચાર થયા કરે તે નિર્વેદ કહેવાય છે.
એકેંદ્રિય વિગેરે પ્રાણીઓને સંસારસાગરમાં ડૂબવાથી ઉત્પન્ન થતા કલેશને જોઇ, હૃદયમાં આદ્રતા તથા તેમના દુઃખે દુઃખી પણું, તેમજ તે દુઃખના નિવારણ કરવા માટે તેના ઉપાયોમાં, યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ કરવી તે અનુકંપા કહેવાય છે.
બીજા તત્ત્વો સાંભળતા છતાં પણ અહત તત્ત્વમાં આકાંક્ષા રહિત
M૧૫૮)
૧૫૮
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
