Page Text
________________
७४
[ શ્રી વિજ્યપઘસરિતમહાવીરસ્વામી ગુણશીલ વનમાં સમવસર્યા. તે પરમાત્માને વાંચવા માટે રાજા તથા સર્વ પીરજને જતા હતા, તે જોઈને તે સુભદ્ર પણ સર્વ જનની સાથે પ્રભુ પાસે ગયો. ત્રણ ભુવનને તારવામાં સમર્થ અને જેને કેઈની ઉપમા ન આપી શકાય એવી શ્રી જિનેશ્વરની વાણી સાંભળીને આશ્ચર્ય પામેલા સુભ વિચાર કર્યો કે “અહે ! આજ મેં નિઃસીમા ગુણના નિધિ સમાન કર્મ કલ્મષ રહિત એવા પ્રભુને જોયા. આજે મારે જન્મ સફળ થયો.” પછી સમગ્ર જગતના જીને ઉદ્ધાર કરનાર અને બેધીબીજને આપનાર એવા શ્રી પ્રભુએ તે સુભદ્રને ઉદ્દેશીને ઈન્દ્રિયે સંબંધી વ્યાખ્યાન શરુ કર્યું. તે આ પ્રમાણે
જિતાત્યક્ષાણિ મેક્ષાય, સંસારાયોજિતાનિ ચા
ભવેત્તદન્તર જ્ઞાત્વા, વઘુક્ત તત્સમાચરા ૧ છે ભાવાર્થ–“જીતેલ ઈન્દ્રિયે મેક્ષને માટે થાય છે, અને નહીં જીતેલ ઈન્દ્રિ સંસારને માટે થાય છે, માટે તે બન્નેનું અંતર જાણીને જે યુક્ત લાગે તેનું આચરણ કર.”
ઈન્દ્રિયે પાંચ છે—શ્રોત્ર, નેત્ર, નાસિક, જિહ્વા અને સ્પર્શન (કાયા). તે દરેક ઈન્દ્રિય દ્રવ્ય અને ભાવથી બબે પ્રકારની છે. પ્રત્યેન્દ્રિયના પણ બે પ્રકાર છે. એક નિવૃત્તિ ઈન્દ્રિય અને બીજી ઉપકરણ ઈન્દ્રિય. નિવૃતિ એટલે ઈન્દ્રિયને આકાર. તે પણ બાહ્ય અને અત્યંતર ભેદે કરીને બે પ્રકાર છે. તેમાં બાહ્ય આકાર ફુટ છે. તે દરેક જાતિને વિષે જૂદા જૂદા સ્વરૂપવાળો કાનની પાપડી વિગેરે જે બહાર દેખાય છે તે જાણુ. બાહ્ય આકાર વિચિત્ર આકૃતિવાળે હેવાથી અશ્વ, મનુષ્ય વિગેરે જાતિમાં સમાન રૂપવાળે નથી. અત્યંત આકાર સર્વ જાતિમાં સમાન હોય છે. તે આ પ્રમાણે–શ્રોત્રને અત્યંતર આકાર કદંબ પુષ્પના આકાર જેવા માંસના ગોળારૂપ છે, નેત્રને અત્યંત આકાર મસૂરના ધાન્યની જે હોય છે, નાસિકાને અત્યંતર આકાર અતિમુક્તના પુષ્પ જે હેય છે, જિહ્વાને આકાર અસ્ત્ર જે હોય છે, અને સ્પર્શન ઈન્દ્રિયની આકૃતિ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની હોય છે, પણ તે બાહ્ય અત્યંતર એકજ સ્વરૂપ હોય છે. આ પ્રમાણે નિવૃત્તિ ઈન્દ્રિયનું સ્વરૂપ જાણવું. ઉપકરણ ઇન્દ્રિયનું સ્વરુપ એવું છે કે જેમ ખડ્રગની ધારામાં છેદન કરવાની શક્તિ છે, તેમ શુદ્ધ પુગલમય શબ્દાદિ વિષયને ગ્રહણ કરવાની જે શક્તિ વિશેષ તે ઉપકરણ ઈન્દ્રિય જાણવી. તે ઇન્દ્રિયને અતિ કઠોર મેઘ ગર્જનાદિક વડે ઉપઘાત થાય તે બહેરાપણું વિગેરે પ્રાપ્ત થાય છે, એ પ્રમાણે દ્રવ્ય ઈન્દ્રિયના નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એવા બે ભેદનું સ્વરૂપ જાણવું. હવે ભાવ ઇન્દ્રિયના પણ બે પ્રકાર છે. લબ્ધિ અને ઉપગ. તેમાં શ્રોત્ર વિગેરે ઇંદ્રિયોના વિષયવાળા સર્વ આત્મપ્રદેશને આવરણ કરનારાં કર્મને જે ક્ષયે પશમ તે લબ્ધિ ઈન્દ્રિય જાણવી, અને પોત પોતાના વિષયમાં લબ્ધિરૂપ ઈન્દ્રિયને અનુસાર આત્માને જે વ્યાપાર–પ્રણિધાન તે ઉપયોગ ઈદ્રિય જાણવી.
૧ અગથીઆનાં ફૂલ.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005485 |
| Book Title | Deshna Chintamani Part 03 04 05 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vijaypadmsuri |
| Publisher | Jain Granth Prakashak Sabha |
| Publication Year | |
| Total Pages | 616 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |