________________
દર્શન” કે “સમાપત્તિ હોય છે. એથી એવાઓનાં જીવનચરિત એ “અનુભવ ઘટનાઓનાં કથન વિના નિષ્ણાણ થઈ જાય.
તે બીજી બાજુએ ચમત્કાર લોલુપતા થઈ જવાને, વહેમનાં ધુમ્મસમાં અટવાઈ જવાન, બુદ્ધિગ્રાહ્યને પણ અતીન્દ્રિય કટિમાં મૂકી દેવાને ભય હોય છે.
જીવનચરિત લેખક માટે આ બંને કટિઓમાંથી બચી જવાને માર્ગ તટસ્થ ભાવે એતિહ્ય પ્રમાણેની બરાબર ચકાસણી કરી જે લૌકિક કે લકત્તર ભાવો–અર્થો-ઘટનાઓ નીપજે તેમનું નિરૂપણ કરવું એ છે. લેખકના પિતાના અનુભવમાં ન હોય અથવા એના જ્ઞાનની કક્ષાને સંભવિત ન લાગે એવી બીનાઓ પણ ઐતિહ્ય પ્રમાણથી નીપજતી હોય તે તેમને છોડી શકાય નહિ એ આધુનિક ઐતિહ્ય પરીક્ષકને ય મત છે."
શ્રીમજીનું આવું સંશાધનપૂર્વક નીપજેલું જીવનચરિત લખાવવું હજી બાકી છે. આવું ચરિત લખ્યાં પહેલાં શું થવું જોઈએ એ ગાંધીજીએ સૂચવ્યું છેઃ “જીવનચરિત્ર લખવું હોય, તે હું તેમની જન્મભૂમિ વવાણિયા બંદરમાં કેટલેક વખત ગાળું, તેમનું રહેવાનું મકાન તપાસું, તેમનાં રમવા-ભમવાનાં સ્થાને જોઉં; તેમના બાળમિત્રોને મળું; તેમની નિશાળમાં જઈ આવું. તેમના મિત્રો, અનુયાયીઓ, સગાંસંબંધીઓને મળું, તેમની પાસે જાણવાનું જાણી લઉં ને પછી જ લખવાને આરંભ કરું.”
આધુનિક યુગની અપેક્ષા આવાં સંશોધન આવશ્યક ગણે
5 F. H. Bradley-The Presuppositions of Critical History (pp. 63 Collected Essays vol. 1) B47 G. J. Garraghan S. J. A. Guide to Historical Method pp. 298–808
૬ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અને ગાંધીજી પૃ. ૪૧
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
