________________
અંગ્રેજી રાજતંત્ર ચલાવવું અશક્ય થઈ પડે. સત્યાગ્રહને અર્થ એ હતું કે ગેરવ્યાજબી સરકારી કાનુનને એક પછી એક ભંગ કરવા માંડે અને એમ કરતાં જે કાંઈ સહન કરવાનું આવે તે સહન કરવું. આ સત્યાગ્રહની લેજનામાં છેવટે નાકરની લડતને પણ સમાવેશ થઈ શકે. રાજકીય લડતને આ પ્રકાર પણ જે પ્રજાને મોટો ભાગ ઉપાડી લે તે આખરે સ્થાપિત રાજસત્તાને પ્રજાની માંગણીઓ સંતવ્યા સિવાય ચાલે જ નહિ. અને એમ ન કરે તો એક વખત એ આવે કે જ્યારે આખું રાજ્યતંત્ર અટકી પડે અને પરિણામે પ્રજાના હાથમાં જ આવીને પડે. આ આખો કાર્યક્રમ પાર પાડવામાં રાજ્ય કરતી સંસ્થાના એક પણ માણસને હાથ અડાડવાનો નહિ. કેઈ ને લેશ માત્ર ઇજા કરવાની નહિ. પિતાની પ્રકૃતિ અને પરિસ્થિતિને અનુકૂળ આવો ઉદ્ધારમાર્ગ કઈ પ્રજા પકડી ન લે? આ યોજનામાં અનેક જોખમો હતાં, અનેક ભયસ્થાને હતાં. પણ આઝાદીની તમન્ના જે પ્રજામાં એક વાર પ્રજવલિત થઈ છે તે જોખમો કે ભયસ્થાનોનો વિચાર કરવા બેસતી જ નથી. તે કામ વિનીતનું છે અને તેઓ તે આજ સુધી તે જ કામ કર્યા કરે છે. ઈ. સ. ૧૮૫૭ના કેવળ હિંસક રાજકીય આંદોલન બાદ આજસુધીના હિંદી ઇતિહાસમાં બે ભીષણ આંદોલનને ઊભાં થયાં. એક ૧૯ર૦૨૨નું અસહકારનું આંદોલન. બીજું ૧૯૩૦-૩૨નું સત્યાગ્રહનું આંદોલન. આ બન્ને આંદોલનનાં પરિણામે પ્રજા ખૂબ આગળ તે વધી જ છે. નવાં બળ, નવી શક્તિઓ, વિશ્વાસ જન્મ પામ્યાં છે. પણ હજુ સ્વાધીનતા આપણે ઘેર આવી નથી–આપણા ઉપર રાજ્ય તે હજુ અંગ્રેજ સરકારનું ચાલે છે. ધારેલા ધ્યેયને આપણે કેમ પહોંચી ન શક્યા તેનાં કારણો ઘણાં છે, પણ તેની સમાલોચનાને અહીં સ્થાન નથી. અહીં તે પ્રસ્તુત બાબત એટલી જ છે કે આપણી રાજકારણી લડતમાં તેમ જ સામાજિક લડતમાં પણ
ચિ. ૪
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
