Page Text
________________
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૨ / દ્વિતીય કાંડ | ગાથા-૩ મતિ આદિ ચાર જ્ઞાનમાં જ્ઞાન-દર્શનનો ક્રમસ૨ ઉપયોગ કઈ રીતે થાય છે ? તે ‘તાર્દિ’થી કહે છે
ચક્ષુજ્ઞાન, અચક્ષુજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન એ ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન અને અવધિદર્શનથી પૃથક્ કાલવાળા છે; કેમ કે છદ્મસ્થતા ઉપયોગાત્મક જ્ઞાનપણું છે. શ્રુતજ્ઞાનની અને મન:પર્યવજ્ઞાનની જેમ=શ્રુતજ્ઞાન અને મનઃપર્યવજ્ઞાન જેમ દર્શનથી પૃથક્ છે તેમ ચક્ષુદર્શન આદિ દર્શનોથી ચક્ષુજ્ઞાન આદિ જ્ઞાનો પૃથક્ છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે શ્રુતજ્ઞાન અને મનઃપર્યવજ્ઞાન શું છે ? તેથી કહે છે -
૧૪
વાક્યાર્થવિશેષ વિષયવાળું શ્રુતજ્ઞાન છે અને મનોદ્રવ્યવિષયના આલંબનવાળું મનઃપર્યવજ્ઞાન છે. આ બંને પણ=શ્રુતજ્ઞાન અને મનઃપર્યવજ્ઞાન બંને પણ, અદર્શન સ્વભાવવાળું મતિજ્ઞાનના અને અવધિજ્ઞાનના દર્શનના ઉપયોગથી ભિન્ન કાળવાળું સિદ્ધ છે.
વળી કેવલજ્ઞાન=કેવલજ્ઞાનનો બોધ, દર્શન એવું અથવા જ્ઞાન એવું જે, કેવલ તે સમાન છે=સમાનકાલવાળું છે, બંને પણ યુગપ ્ જ છે, એ પ્રકારનો ભાવ છે. તે આ પ્રમાણે
એક કાળવાળા કેવલીગત જ્ઞાન-દર્શનઉપયોગો છે; કેમ કે તે પ્રકારના અપ્રતિહતથી આવિર્ભૂત તત્ત્વભાવપણું છે. તેવા પ્રકારના સૂર્યના પ્રકાશ અને આતાપની જેમ જ્યારે જ કેવલી જાણે છે ત્યારે જ જુએ છે એ પ્રમાણે સૂરિનો અભિપ્રાય છે. ।।૨/૩
ભાવાર્થ:
છદ્મસ્થ જીવોને મતિજ્ઞાનનો, શ્રુતજ્ઞાનનો, અવધિજ્ઞાનનો અને મનઃપર્યવજ્ઞાનનો ઉપયોગ હોય છે. તે ચાર જ્ઞાન સુધી જ્ઞાન અને દર્શનનો પૃથક્ ભાવ છે=પ્રથમ દર્શન થાય છે ત્યારપછી જ્ઞાન થાય છે, તેથી જ્ઞાન-દર્શનનો ઉપયોગ ભિન્ન કાળમાં વર્તે છે અને ક્રમસર વર્તે છે.
-
કઈ રીતે જ્ઞાન-દર્શન પૃથક્ છે ? તે સ્પષ્ટ કરતાં ટીકાકારશ્રી અનુમાન કરે છે
ચક્ષુજ્ઞાન, અચક્ષુજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન એ ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન અને અવધિદર્શનથી પૃથક્ કાલવાળા છે. કેમ પૃથક્ કાળવાળા છે ? એમાં હેતુ કહે છે –
છદ્મસ્થના ઉપયોગાત્મક જ્ઞાનપણું છે.
તે અનુમાનમાં દૃષ્ટાંત બતાવે છે
શ્રુતજ્ઞાન અને મનઃપર્યવજ્ઞાન જેમ દર્શનથી પૃથક્ દેખાય છે તેમ ચક્ષુ આદિથી થનારા જ્ઞાનો પણ ચક્ષુદર્શન આદિથી પૃથક્ છે.
આશય એ છે કે છદ્મસ્થ જીવ ચક્ષુથી ઘટાદિ પદાર્થને જાણે છે ત્યારે પ્રથમ તે તે પદાર્થનું દર્શન થાય છે ત્યારપછી તે પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે તેવી પૃથક્ પ્રતીતિ સ્થૂલથી જણાતી નથી; છતાં તે ચક્ષુ આદિથી પ્રથમ દર્શન થાય છે અને ત્યારપછી જ્ઞાન થાય છે, તે બતાવવા માટે ગ્રંથકારશ્રી હેતુ કહે છે – દર્શનના ઉપયોગ વગર છદ્મસ્થનો જ્ઞાનનો ઉપયોગ થતો નથી, એથી ચક્ષુ આદિથી થયેલું જ્ઞાન દર્શનથી પૃથક્ છે. જેમ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005360 |
| Book Title | Sammati Tark Prakaran Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pravinchandra K Mota |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | 2012 |
| Total Pages | 168 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 8 MB |