________________
ષડ્રદર્શન સુબેધિકા : ૪૭ પ્રમાણુ બે ભેદે છેઃ (૧) પ્રત્યક્ષ, (૨) પરેશ.
તાત્વિકભેદ ન હોવા છતાં અહિં પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ વિષયક જ્ઞાનમાં આગમિક દૃષ્ટિથી તાર્કિક દષ્ટિ કંઈક ભિન્ન પડે છે.
આગમિક વિચારણાને અનુસાર પ્રત્યક્ષને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે. “જોતિ થાન પાન રૂતિ સા:” પદાર્થોને જે વ્યાપ્ત કહે-જાણે તે અક્ષ અર્થાત્ આત્મા, અને આત્મ સાક્ષાત્ જે જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યક્ષ. અક્ષય પ્રતિમત-પ્રત્યક્ષ અર્થાત્ ઇન્દ્રિયે કે મનની અપેક્ષા વિના આત્મ સાક્ષાત્ જે જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યક્ષ.
આ વિચારણાથી લેકવ્યવહારમાં જેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે તે ઇન્દ્રિયાદિ દ્વારા થતું જે સાક્ષાત્ જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષની કોટિમાં ગણાતું નથી. પરંતુ અનુમાનાદિની જેમ તે પણ પક્ષ કેટિમાં જ ગણાય છે.
જ્યારે તાર્કિક વિચારણાને અનુસાર તે “રૂટં ારા' વિશિષ્ટ સ્પષ્ટતાવાળું જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ એમ જણાવેલ છે. તેમજ આગળ જણાવે છે કે “ત દિર સાંઘવા ઘરમfથા' અર્થાત પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન બે પ્રકારનું છે. સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ અને પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ,
ત્યાં બાહ્ય ઈન્દ્રિયાદિ સાધનાથી જે જ્ઞાન થાય તે સાંવ્યવ હારિક પ્રત્યક્ષ અને બાહ્ય ઈન્દ્રિયાદિ સામગ્રીથી નિરપેક્ષ આત્મ સાક્ષાત્ જે જ્ઞાન તે પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ જણાવેલ છે.
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
