________________
ષડૂદ'ન સુમેાધિકા : ૧૫૫
અનુમાનના એ પ્રકાર છે. ૧. સ્વાર્થાનુમાન અને ૨. પરાર્થાં નુમાન સ્વાર્થાંનુમાન પેાતાને માટે હાય છે ત્યારે ક્રમબદ્ધ વાકયોના રૂપમાં પ્રગટ કરવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી પરંતુ પરાર્થાંનુમાન હેાય છે ત્યારે ક્રમબદ્ધ મૂકવાની આવશ્યકતા રહે છે. ક્રમબદ્ધ, એટલે પંચાયવ વાકચોમાં રજુ કરવું તે. તે આ પ્રમાણે-પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ, ઉપનય અને નિગમન. દા. ત. પર્યંત અગ્નિવાળા છે (પ્રતિજ્ઞા) ધૂમાડાને લીધે (હેતુ) જ્યાં જ્યાં ધૂમાડે છે ત્યાં ત્યાં અગ્નિ છે, જેમ રસેાડુ'(ઉદાહરણ) તે પ્રમાણે અહીંયા છે (ઉપનય) માટે પત અગ્નિવાળા છે. (નિગમન)
આ ઉપરાંત અનુમાનના ત્રણ પ્રકાર ન્યાયસૂત્રમાં ખંતાવેલ છેઃ પૂર્વવત્, શેષવત્, અને સામાન્યતા છે. અનુમાનના એક ત્રણ પ્રકારના ખીએ પણ વિભાગ થાય છે. કેવલાયી, કેવલવ્યતિરેકિ અને અન્યવ્યતિરેકિ
ઉપમાન પ્રમાણ—અતિદેશ વાકયના સ્મરણની સાથે સાથે જે સંદેશ વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે, તેને જ ઉપમાન કહે છે. દા. ત. ગાય સદેશ ગય હાય છે આ અતિદેશ વાકયને સાંભળ્યા બાદ કદાચિત્ મનુષ્ય જંગલમાં જઈને ગેાસદૃશ પશુને જોવે છે અને ગેાસદૃશ ગવય હાય છે, આ અતિદેશ વાકયનુ' સ્મરણ કરે છે, તેજ ક્ષણે ગેાસદેશ ગવય હાય છે, આ પ્રકારનુ` જ્ઞાન તેને થાય છે. આ જ્ઞાનનું નામ ઉમિતિ છે અને જેના દ્વારા જ્ઞાન થયું તેને ઉપમાન પ્રમાણુ કહે છે.
શબ્દ—આપ્તવાકયને શબ્દ કહે છે. યથાર્થ વસ્તુને યથાથ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
