________________
પદર્શન સુધિકાઃ ૧૪૯ ચાર પ્રકાર છે–પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને શબ્દ. ( આ ચારેય પ્રમાણેની સવિસ્તાર ચર્ચા આગળ કરાશે.)
પ્રમેય -ચથાર્થ જ્ઞાનમાં ભાસિત થનાર પદાર્થ પ્રમેય કહેવાય છે. પ્રમેયના બાર પ્રકાર છે તે આ પ્રમાણે –આત્મા, શરીર, ઈન્દ્રિય, અર્થ, બુદ્ધિ, મન, પ્રવૃત્તિ, દેષ, પ્રત્યભાવ, ફલ, દુઃખ અને અપવર્ગ
સંશય-અનિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનને સંશય કહે છે. તે ત્રણ પ્રકા રને હેય છે. (૧) સાધારણ ધર્મ નિમિત્તક, (૨) અસાધારણ ધર્મ નિમિત્તક અને (૩) વિપ્રતિપત્તિ નિમિત્તક.
પ્રજન -જે ઉદ્દેશ્યથી મનુષ્ય કોઈ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તે પ્રયોજન છે. જેમ જ્ઞાનના ઉદ્દેશ્યથી મનુષ્ય અધ્યયનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, સ્વર્ગના ઉદ્દેશ્યથી મનુષ્ય યજ્ઞાનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે અને મેક્ષના ઉદ્દેશ્યથી શમ-દમાદિના અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. પ્રોજન બે પ્રકારના હોય છે. એક દષ્ટ અને બીજું અદષ્ટ. ગૌતમ મુનિ સ્પષ્ટ કહે છે કે, યમર્થન શ્રી પ્રવર્તતે तद् प्रयोजनम् ।
દષ્ટાંતા-વ્યાપ્તિને જણાવવા માટેનું જે સ્થળ હોય છે તેને દષ્ટાંત કહેવાય છે. જેમ જ્યાં જ્યાં ધૂમાડે છે ત્યાં ત્યાં અગ્નિ છે. આ વ્યાપ્તિને જણાવનાર સ્થળ તરીકે રસોડાને કહેવામાં આવે છે. આને દાંત કહેવામાં આવે છે.
સિદ્ધાંત-જે પદાર્થ પ્રમાણથી સિદ્ધ થાય તે સિદ્ધાંત છે.
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
