________________
જીવના વિશેષ ગુણો અને પર્યાયો
કોઈ કહે કે શાસ્ત્રોમાં જ્ઞાન નથી તો હવે તમને આશ્ચર્ય નહીં થાય, અપેક્ષા ધ્યાનમાં આવશે.
૧૧૧
અવધિજ્ઞાન - જે જ્ઞાન દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ એમની મર્યાદા સહિત રૂપી પદાર્થોને સ્પષ્ટ જાણે તે જ્ઞાનને અવધિજ્ઞાન કહે છે. દેવગતિના દેવોને અને નરકગતિના નારકી જીવોને બધાંને આ અવધિજ્ઞાન હોય છે. તે બન્ને ભવોના જીવોને તે હોય જ છે, તેથી તેને (જ્ઞાનને) ‘ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાન' કહ્યું છે. કેટલાંક પંચેન્દ્રિય સંજ્ઞી તિર્યંચોમાં અને મનુષ્યોમાં પણ અવધિજ્ઞાન હોઈ શકે. તે જ્ઞાનથી ભવિષ્યકાળની કે ભૂતકાળની તેમ જ અન્ય ક્ષેત્રોમાં બનતી ચાલુ ઘટનાઓને તે જીવો જાણે છે. આ કોઈ ચમત્કાર નથી. કુઅવધિજ્ઞાન દ્વારા પણ તે જાણવામાં આવે છે. આ જ્ઞાનથી તે વ્યકિતને ત્રિકાલદર્શી અથવા સાધુપુરૂષ ભાસી દુનિયામાં અનેક ભોળાં લોકોને છેતરવામાં આવે છે. પણ અવધિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ જાણવાથી કોઈપણ ચમત્કાર માનવાનું કારણ નથી. સમ્યક્દષ્ટિના અવધિજ્ઞાનને સુઅવધિજ્ઞાન એમ કહે છે.
મનઃપર્યયજ્ઞાન - આ જ્ઞાન માત્ર અમુક ભાલિંગી મુનિઓને જ હોય છે. નગ્ન દિગંબર ભાવલિંગી મુનિ સિવાય બીજા કોઈને પણ હોઈ શકે નહીં. જે જ્ઞાન દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદા સહિત બીજા (અન્યો) ના મનના રૂપી પદાર્થોને સ્પષ્ટ જાણે તેને મન:પર્યય જ્ઞાન કહે
છે.
કેવળજ્ઞાન - જે જ્ઞાન ત્રણે કાળના (ભૂત, વર્તમાન, ભવિષ્ય) અને અલોકસહિત ત્રણ લોકના બધાં દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયોને એક જ સમયે યુગપત્, સ્પષ્ટ, પ્રત્યક્ષ જાણે તેને કેવળજ્ઞાન કહે છે. તેનું વૈશિષ્ટય એવું છે કે કેવળી ભગવાન સર્વે પદાર્થો તરફ જોઈ સર્વોને જાણે એમ ન હોઈ તે તો નિજ આત્મામાં પૂર્ણરીતે રમમાણ થયેલાં હોય છે. પોતાના આત્માને પૂર્ણપણે જાણતાં હોય છે - તેઓને અનંતજ્ઞાન પ્રકટ થયેલું હોય છે અને વિશ્વની સંપૂર્ણ ચરાચર-મૂર્ત અમૂર્ત પદાર્થો તેમના જ્ઞાનમાં ઝળકે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
