________________
પત્રો દ્વારા જૈનતત્ત્વ પરિચય
૧૦૮
પત્રાંક ૧૭
૧૦ એપ્રિલ ૧૯૯૫
જીવના વિશેષ ગુણો અને પર્યાયો
પ્રિય સૌ. રીના અને સૌ. મોના ઘણાં ઘણાં શુભાશિષ.
પોતાનું સ્વરૂપ જાણી લેવાની તમારી ઉત્કંઠા જોઈ આગળનો પત્ર તરત જ લખવાં લીધો છે. આત્માનું એટલે પોતાનું સ્વરૂપ-લક્ષણ જાણવાની તીવ્ર રૂચિ હોવી એ યોગ્ય પાત્રતા દર્શાવે છે. એવા જ જીવોને જિનવાણીનો ઉપદેશ ઝટ ગ્રહણ થાય અને સમજાય છે. ગયાં પત્રમાં આપણે જોયું હતું કે કોઈપણ વિશેષ દ્રવ્યને જાણવું હોય તો તેના વિશેષ ગુણોની પર્યાય દ્વારા જાણવામાં આવે-પ્રગટ લક્ષણો પરથી તે દ્રવ્યને (લક્ષ્મીભૂત પદાર્થને) જાણવામાં આવે છે.
પ્રત્યેક જીવ દ્રવ્યમાં ચેતના અર્થાત દર્શન અને જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, ચારિત્ર, સુખ, વીર્ય, ક્રિયાવતી શક્તિ વિગેરે વિશેષ ગુણો છે. દર્શન ગુણનું કાર્ય પદાર્થનું સામાન્ય અવલોકન કરવું એટલે જ સામાન્ય પ્રતિભાસ થવો. જાણવું તે જ્ઞાનગુણનું કાર્ય છે. તેમાં પદાર્થનો વિશેષ પ્રતિભાસ થાય છે. જાણવાની ક્રિયા પહેલાં તે પદાર્થનું જે સામાન્ય અવલોકન થાય - તે દર્શનગુણનું કાર્ય અથવા દર્શનોપયોગ છે. દર્શનગુણની ચાર પર્યાયો છે. ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન અને કેવલદર્શન.
૧) ચક્ષુદર્શન - ચ ઈન્દ્રિય દ્વારા જે મતિજ્ઞાન થાય તત્પર્વે જે સામાન્ય પ્રતિભાસ થાય છે તેને ચક્ષુદર્શન એમ કહેવાય છે.
૨) અચક્ષુદર્શન • ચક્ષુ વ્યતિરિકત બીજી ચાર ઈન્દ્રિયો અને મન દ્વારા જે મતિજ્ઞાન થાય તત્પર્વે જે સામાન્ય પ્રતિભાસ થાય તેને અચક્ષુદર્શન કહેવાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
