________________
१७८
द्रव्यसंग्रह प्रश्नोत्तरी टीका ઉત્તર : વાસ્તવમાં તે પર્યાય સમય જ છે, તેથી વ્યવહારકાળ પણ તવથી સમય જ છે. તે પણ વાસ્તવિક સમયના સમૂહ વાળા મીનીટ-કલાક વગેરેને વ્યવહાર ઉપયોગી હોવાથી તેમને પણ વ્યવહાર કાળ કહ્યાં છે.
આ પ્રમાણે કાળદ્રવ્યનું વર્ણન કરીને, પદ્રવ્યમાંથી જે જે અસ્તિકાય છે, તેમનું વર્ણન કરે છે :
एवं छब्मेयमिदं जीवाजीवप्पमेददो दवं । उत्तं कालविजुत्तं णादव्वा पंच अस्थिकाया दु ॥ २३ અન્વય : નવાનવા મેઢ છેમેર્ચ ૩ત્ત, તુ कालविजुत्तं पंच अथिकाया गायया ॥
અર્થ : આ પ્રમાણે એક જીવ અને પાંચ અજીના ભેદથી, બધા મળીને દ્રવ્ય છ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે, પરંતુ કાળદ્રવ્યને બીજા પાંચ દ્રવ્ય અસ્તિકાય જાણવા જોઈએ.
પ્રશ્ન ૧ : દ્રવ્ય ખરેખર શું ? જ હોય છે?
ઉત્તર : દ્રવ્ય તે ખરેખર અનંતાનંત છે, કારણ કે પિતાનું સત્વ તે દરેકનું જુદુ હોય છે. આનું પ્રમાણ સ્પષ્ટ છે કે પ્રત્યેક પદાર્થનું ચતુષ્ટય પિતપતામાં હોય છે. એક દ્રવ્યના ચતુષ્ટય બીજા દ્રવ્યમાં પહોંચતા નથી, તેમ છતાં, અસધારણગુણથી જે જે દ્રવ્યમાં સમાનતા છે તેમની એક એક જાતિ માનીને દ્રવ્ય છ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે.
પ્રશ્ન ૨ : ચતુષ્ટય એટલે શું?
ઉત્તર : દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ, આ ચારને અહીં ચતુષ્ટય શબ્દથી કહ્યાં છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
