________________
લકત્તમ આદિ સુત્રનું પ્રયોજનઃ ભવ્ય સર્વલોકમાં ઉત્તમ
હવે સમુદાયમાં–સમગ્ર વસ્તુસમૂહમાં પણ જે શબ્દો પ્રવૃત્ત છે, વપરાય છે, પ્રજાય છે, તે વિવિધ પ્રકારે તેના અવયમાં–એકદેશાદિ વિભાગમાં પણ પ્રવર્તે છે,
પ્રયુક્ત થાય છે. જેમ કે–સપ્તર્ષિ. “સપ્તર્ષિ” શબ્દ સપ્ત ઋષિલકત્તમ આદિ એમાં–સપ્ત તારકના જૂથે સંબંધમાં વપરાઈ રહેલો છે; છતાં એક પંચસ્વનું પ્રયોજન સપ્તર્ષિ, બે સપ્તર્ષિ, ત્રણ સપ્તર્ષિ ઊગ્યા ઈ પ્રકારે તેના એક આદિ
દેશમાં તેને પ્રયોગ સર્વસંમતપણે કરાય છે. અથવા “અંગ” શબ્દ શરીરના સંબંધમાં વપરાય છે, છતાં તે શરીરના અવયવાદિ ભાગમાં પણ અંગ શબ્દને પ્રવેગ કરાય છે. તેમ પ્રસ્તુત સ્તવમાં પણ “લેક” શબ્દ લેકના અવયવભૂત-અંગભૂત વિભાગમાં પ્રજિત છે, એવા ન્યાયના સંદર્શનાર્થે અત્રે “ત્તિઓ: કેરમેને ઈત્યાદિ સૂત્રપંચક કહ્યું છે.
સામાન્યથી ભવ્ય સત્ન લેકમાં ઉત્તમ તે કેમ, એમ “લોત્તમ' પદની વ્યાખ્યા કરે છે–
इह यद्यपि लोकशब्देन तत्वत: पञ्चास्तिकाया उच्यन्ते“धर्मादीनां वृत्तिर्द्रव्याणां यत्र तत् क्षेत्रम् । तैव्यैः सह लोकस्तद्विपरीतं बलोकारव्यम् ॥" -इति वचनात्, तथाप्यत्र लोकध्वनिना सामान्येन भव्यसत्त्वलोक एव गृह्यते, सजातीयोत्कर्ष एवोत्तमत्वोपपत्तेः।
अन्यथाऽतिप्रसङ्गोऽभव्यापेक्षया सर्वभव्यानामेवोत्तमत्त्वात्, एवं च नषामतिशय उक्तः स्यादिति परिभावनीयोऽयं न्यायः।
ततश्च भव्यसत्त्वलोकस्य सकलकल्याणकनिबन्धन तथा पव्यत्वभावेनोत्तमाः ॥३
* અર્થ—અહીં યદ્યપિ “લેક' શબ્દથી તત્ત્વથી પંચાસ્તિકા કહેવાય છે,–“ધર્માદિ દ્રવ્યોની વૃત્તિ જ્યાં હોય છે, તે ક્ષેત્ર તે દ્રવ્યો સહિત લેક છે, તેથી વિપરીત તે “અલેક કહેવાય છે,”—એ વચનથી, તથાપિ અત્રે ક ઇવનિથી સામાન્યથી ભવ્ય સવલક જ ગ્રહાય છે,–સજાતીયમાં ઉત્કર્ષમાં જ ઉત્તમપણાની ઉપપત્તિ (ઘટમાનતા) છે, માટે.
અન્યથા અતિપ્રસંગ છે,– અભવ્ય અપેક્ષાઅ સર્વ ભવ્યનું જ ઉત્તમપણું છે, માટે; અને એમ એઓનો અતિશય ઉક્ત ન થાય. એમ આ ન્યાય પરિભાવનીય છે.
અને તેથી કરીને ભવ્ય સર્વ લેકમાં સકલ કલ્યાણના એક નિબન્ધનરૂપ તથાભવ્યત્વ ભાવ વડે કરીને ઉત્તમ (તે લોકોત્તમો).
વિવેચન તુહ પ્રભુ તુમહ તારક વિભુજ, તુમ સમે અવર ન કેય.....વિમલ.”
–શ્રી દેવચંદ્રજી. અહીં “લેક' શબ્દથી જે કે તત્વથી પંચાસ્તિકાયો કહેવાય છે,–“ધર્માદિ દ્રવ્યોની જયાં વૃત્તિ હોય છે તે ક્ષેત્ર તે દ્રવ્ય સહિત લેક છે, તેથી વિપરીત તે અલક કહેવાય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org