________________
માં સત્સંગની પ્રવૃત્તિ ચાલુ હતી. જ્યારે તેઓ વર્ધમાન પાસે યા બીજા કોઈ વડિલ શ્રમણ પાસે જતા ત્યારે તે મહાત્માઓ, શ્રોતાની રેગ્યતા પ્રમાણે તેના હિતની બે ચાર વાતે વિધેય રીતે ( આમ કરે જ એમ નહીં, પણું, આમ કરવું જોઈએ એ રીતે ) દર્શાવતા અને શ્રોતાઓ તેને પિતાના નામની પેઠે યાદ કરી લેતા. જે વાતમાં પિતાનું ખાસ હિત સમાયું છે તે વાતને પાંદડાં કે કાગળ ઉપર પર ટપકાવવા કરતાં મંત્રની પેઠે હૃદયમાં કતરી રાખવી વધારે ઉચિત છે એમ સમજીને પણ એ ઉપદેશ ન લખાતા હોય તે સંભવિત છે. વર્ધમાનના મુખ્ય શિષ્યોએ પિતાના અનુયાયિઓને શીખવવા માટે વર્ધમાનના તે તે ઉપદેશોને સંક્ષેપમાં ગોઠવી રાખ્યા હતા અને તે પણ કંઠાગ્ર જ ૨હેતા હતા, જ્યારે પ્રસંગ આવતો ત્યારે “વર્ધમાને આમ કહ્યું છે? વા “વર્ધમાન પાસેથી આમ સાંભળ્યું છે” એવી શરૂઆતથી તે ઉપદેશેનું વિવેચન કે વ્યાખ્યાન થતું હતું. એ બધા ઉપદેશે તે સમયની લેકભાષામાં–માગધી મિશ્રિત પ્રાકૃત ભાષામાં (પાલી ભાષાની જેવી ભાષામાં) થતા હોવાથી આબાળગોપાળને સમજવા સુગમ અને સુલભ થતા, અને સા કેઈન-શ્રમણે પાસક શ્રમણે પાસિકા, શ્રમણ કે શ્રમણ-શકિત પ્રમાણે ઓછા વધતા કંઠસ્થ રહેતા, વર્તમાનમાં જેને આપણે
એકાદશાંગ સૂત્રનું નામ આપીએ છીએ, તેનું મૂળ એ ઉપદેશે હતા. એ મૂળ ઉપદેશે અને વર્તમાન “એકાદશાંગ સૂત્રએ એમાં કાળે કરીને ભાષાષ્ટિએ અને અર્થદષ્ટિએ કેટલું પરિ વર્તન થવા પામ્યું છે તે વિશે અને તેમ થવાનાં કારણે