________________
૧૦
હતા અને તે બન્નેનુ લક્ષ્ય એક જ હતું, પરંતુ લક્ષ્ય સાધવાની તે બન્નેની પ્રવૃત્તિ તદ્ન જુદી જુદી હતી—બુદ્ધ. મધ્યમ માર્ગના ઉપાસક હતા, વમાન તીવ્ર માર્ગના હિમાયતી હતા. બુધ્ધ પેાતાની માર્ગ વ્યવસ્થામાં લેકશ્રેયને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું હતું, વર્ધમાને લેકના સસ્પ સુદ્ધાં છેડયા હતા. વમાન રહેણી કહેણીમાં એક જ હતા. તેમને એવા આગ્રહે હતેા જ નહીં કે, ' હું કહું તે જ ખરૂં અને બીજાનું કહેવું ખાટુ’ તે આ વાતને ખાસ માનતા હતા કે, એક જ લક્ષ્યને સાધવાના અનેક સાધના સંભવી શકે છે, એથી સાધનભેદ્યમાં વિરાધના ગંધ પણ હોતા નથી. તેમના સમયમાં તેમને અનુયાયી વર્ગ એકલક્ષી હતા, પણ તે બધાના માગે જુદા જુદા હતા. કાઈ મુમુક્ષુ નિરાહારી રહેતા, કોઇ લેાજન પણ કરતે, કોઈ સર્વથા નગ્ન ભાવે રહેતા, કોઈ સવસ્ત્ર પણ રહેતા, કાઇ સ્વાધ્યાયી હતા, કાઇ વિનયી હતા અને કોઈ ધ્યાની હતા. એમ આત્માને સ્વસ્થ કરવાના માગેર્યાં અનેક હતા, પણુ લક્ષ્ય બધાનું એક જ (આત્મસ્વાસ્થ્ય) હતું. પ્રતિ પ્રાણી શરીરની, વચનની અને મનની સ્થિતિ ભિન્ન ભિન્ન હાવાથી સા કાઈ પાતાને અનુકૂલ અને પ્રકૃતિસામ્યવાળા માર્ગોને અવલંબતુ. આજની પેઠે કોઇની એક હ્રદ્યુ સત્તા ન હતી, જેથી સાકાઇને એકજ પ્રવાહે વળવું પડે. મુમુક્ષુ જેમ જેમ વિશેષ ચાગ્યતા મેળવતા તેમ તેમ અધિકાધિક ઉચ્ચ સાધનને અવલખતા. કોઈ ઉપર ફાઈ જાતનું અમર્યાદિત દબાણુ ન હતું. તેમના અનુયાયી