________________
१४१
રૂપે મૂર્તિવાદને ઉત્કટ ગંધ જણાતે, નથી. તે પણ મારે આ વાત કબૂલ રાખવી પડે છે કે, લેકસ્વભાવને લીધે વીનિર્વાણ પછી જ તેને ગંધ, કદાચ કયાંય કયાંય પ્રકટ પણ થયે હોય. ભારતવર્ષમાં મૂતિવાદને પ્રારંભ અને પ્રાબલ્ય શી રીતે થયાં તે વિષે એક વિદ્વાન જણાવે છે કે
" मूर्तिपूजाकी उत्पत्ति या तो यहीं की बसी हुइ जंगली जातियोंकी नकल करके हुइ होगी या उस समयकी बाहर से पावा करनेवाली जातियोंकी देखादेखी सीखी गइ होगी x बुद्ध के जीवन में शायद उन के लिए कोइ मंदिर नहीं बना था, परंतु उनकी मृत्यु के उपरांत बहुत से मंदिर बन गये जिनमें उनकी मूर्तियां रक्खी गइ x जब तांत्रिक बौद्ध मत का प्रचार बढा तब बहुतसे मंदिर बनाये जाने लगे x तांत्रिक मत के अनुसार बौद्ध, वैष्णव और शैव मतों का मेल हो कर असा धर्म निकला जिसमें देवता और देवीकी पूजा साथ साथ होने लगी । शक्ति या प्रकृति की पूजा पांचवीं या छठी शताद्वी से शुरु हुइ । तांत्रिक मत ही के बाद से मूर्तिपूजनने जोर पकडा" (सरस्वती, १९१९ जुलाइ, देवोत्तरका इतिहास पृ०७-२०)
આ પંડિત મૂર્તિપૂજાની પ્રબળતાને પાંચમે યા છ સેંકે નેપેલે છે, અને તેને આરંભ બુદ્ધના નિર્વાણ પછી ઠરાવેલ છે. બુદ્ધની હયાતીમાં જ જ્ઞાતપુત્રનુંવર્ધમાનનું નિર્વાણ થએલું હોવાથી આપણે એમ કલ્પી શકીએ કે, જ્ઞાતપુત્રના નિર્વાણ પછી લગભગ અડધે
