________________
વિદ્વાનોએ તે વિષે જે જણાવ્યું છે તેને નીચેના લખાણમાં જણાવું છG–
“ મહાવીરે ડિડિમ નાદથી એ મોક્ષને સંદેશ હિંદમાં વિસ્તાર્યો કે, ધર્મ એ માત્ર સામાજિક રુઢી નહિ પણું વાસ્તવિક સત્ય છે–મોક્ષ એ સાંપ્રદાયિક બાહા ક્રિયા. કાંડ પાળવાથી મળતું નથી પણ સત્ય ધર્મના સ્વરુપમાં આશ્રય લેવાથી પ્રાપ્ત થાય છે, અને ધર્મમાં મનુષ્ય અને મનુષ્ય વચ્ચેનો ભેદ સ્થાયી રહી શક્તો નથી”-સાહિત્ય સમ્રા શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર (મહાવીર જીવન વિસ્તાર પૃ૦ ૧૨)
“ ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં આર્યાવર્તની સ્થિતિ આવી હતીઃ- ધર્મની યથાર્થ ભાવનાને નાશ થઈ તેનું સ્થાન અર્થહીન આચાર-વિચારે લીધું હતું. ઉત્તમ સામાજીક અને નૈતિક નિયમે, દુષ્ટ જ્ઞાતિભેદથી અને બ્રાહ્મણે માટે ખાસ હક અને શદ્રો માટે ઘાતકી ધારાઓથી, વિકૃત થયા હતા. આવા જ્ઞાતિજન્ય વિશેષ અધિકારથી બ્રાહ્મણની સ્થિતિ ઉલટી બગડવા પામી. આખા સમાજ તરીકે તેઓ એટલી હદે ભી અને લાલચુ, અજ્ઞાન અને અભિમાની બની ગયા કે બ્રાહ્મણ સૂત્રકારને પણ આ વસ્તુસ્થિતિની ઘણું સપ્ત ભાષામાં ઝાટકણી કાઢવી પદ્ધ હતી. શુદ્ધો કે જેઓએ આર્યધર્મના છત્ર તળે આશ્રય લીધે હતા તેમને માટે ધામિક શિક્ષણ અને તક્રિયાને નિષેધ હતે. સામાજિક સન્માન તેમને માટે મુદલ નહોતું. જે સમાજમાં તેઓ વસતા હતા તેમના તરફથી તિરસ્કાર અને ધિક્કાર પામ
