________________
૧૨૨ ઉપરથી “ચેત્ય” શબ્દનું છેલ્લું છેવટ આવી શકતું નથી. તેઓ તે પિતાના સમયના પ્રચલિત અર્થને જ પિતાના ગ્રંથમાં લખી શકે–આથી હું કાંઈ એમ જણાવતે નથી કે, તેઓએ જણાવેલે અર્થ છેટે છે, અને તે બીજા અર્થોની જેમ તે અર્થ પણ માન્ય છે. પરંતુ તે વિષે મારે એટલું જ કહેવાનું કે, પ્રચલિત દિવાલય કે મૂતિ એ કાંઈ “ ચૈત્ય” શબ્દને પ્રધાન અર્થ કે મૂળ અર્થ નથી. એટલું જ નહિ પણ તે બને અર્થે તદ્દન પછીના અને ઢિના કરેલા છે. અત્રેના ટીકાકાએ પણ સૂત્રમાં આવેલા “ચેત્ય” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ (વિવિઃ સર્ષ વા) તે બરાબર જણાવી છે, પણ જ્યાં “અરિહંતાણું” વા એકલું “ ” આવે છે ત્યાં તેઓ તેને વ્યુત્પત્તિજન્ય વાસ્તવિક અને પ્રધાન અર્થ ન કરતાં કેવળ પિતાના સમયની લેક રુઢિને અનુસર્યા હેય, એમ મને લાગે છે. અને એમ હોવાથી “ચના ” બેવડા “ત' ને-“સ” ને “ચ” ની પ્રાપ્તિ જ નથી. તેથી હેમચંદ્રની સાક્ષીએ “ચિત્ત” ઉપરથી “ચિત્ય ની બનાવટ રીતસર નથી. તથા કોઈ કોશમાં આ જાતની વ્યુત્પત્તિ જણાતી નથી. વળી એ વ્યુત્પત્તિને અર્થ પણ “મૈત્યના પ્રચલિત અર્થમાં ઘટત નથી. કેટલાક તો નિત્તમ્ કાતિ તત્વ ચૈત્યY? એમ વ્યુત્પત્તિ કરીને વ્યુત્પત્તિને અનુકૂળ અર્થ મેળવે છે, પણ “ચિત્ત” શબ્દ ઉપરથી “ચિત્ય ” શબ્દ બનતો નથી એ તો હમણાં જ જણાવાઈ ગયું છે–અભયદેવ સરિએ અને જંબુદીપ પ્રાપ્તિના ટીકાકારે કેટલેક ઠેકાણે, (જાઓ૦ સ૦ સ્થાનાંગ ટીકા પૃ. ૨૩૨ અને જંબુદ્વીપટી. પૃ ૧૪૦-૪૭) આ વ્યુત્પત્તિ કરીને શબ્દશામને વિરાધ્યું છે.