________________
૧૨૧
ચૈત્યના આ ચાર અર્થે તેની વ્યુત્પતિને છાજે તેવા છે. અને તેને રુટિજન્ય આઠમા તથા નવમ અર્થ, તેની વ્યુત્પત્તિથી ઘણે દૂર રહે છે એટલે, તે લાક્ષણિક છે, રુઢ છે. અને શબ્દાનુગામી ન હોવાથી નિરર્થક જે છે, હું માનું છું તે પ્રમાણે એક એક અર્થને સર્વવ્યાપી પ્રચાર થતાં અને એક એક અને સર્વવ્યાપી નાશ થતાં સે સો કે બસે બસે વર્ષો તે લાગ્યાં હશે. “ઐય ”શબ્દને પ્રચલિત દેવાલય કે મૂર્તિ અર્થ આઠમે નવમે હેવાથી તદન છેવટને-આધુનિક છે. એમ આપણે ઉપરના પ્રમાણેથી સમજી શક્યા છીએ. તેથી આચાર્ય હરિભદ્રના ઉલ્લેખથી કે આચાર્ય હેમચંદ્રના કેશ ૧. “ જેવકો અને કિરિ રિસ્થ હિ”(સંધ પ્રકરણ, દેવસ્વરૂપ, લ૦ ૩૨૮ પૃ૦ દર) અર્થાત “ચત્ય' શબ્દને “નિંદ્રપ્રતિમા ” સઢ અર્થ છે. હરિભદ્રસૂરિએ પિતાની લલિતવિસ્તરામાં (પૃ. ૭૬-૭૭ ) ચૈત્ય” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરતાં જણાવ્યું છે કે, ચિત્ત-તારામ, તરા માઘ પાર્ક वा ( वर्णदृढादिलक्षणे व्यजि कृते ) चैत्यं भवति " પરંતુ આ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિ, શબ્દશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ ઘટતી નથી. કારણ કે, “વૈરા” શબ્દમાં બેવડે ત અર્થાત “” સંભવિત નથી (તેઓ પોતે પણ “રત્વે મવતિ' ને ઉલ્લેખ કરતાં એક તવાળો જ ચત્ય શબ્દ લખે છે.) અને આ હરિભદ્રીય વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે તો બેવડા તવાળે અર્થાત “રા' શબ્દ બને છે. જે કદાચ ચૈત્ય” શબ્દને બેવડા “ત” વાળ-બત્ત” વાળો જ માનીએ તો હેમચંદ્રના “ ચે” | ૮ ૨ા ૨૨ સૂત્રમાં તેનું વર્જન સંભવતું નથી. કારણ કે, તે સૂત્ર એકવડાત” વાળા “ ત્ય”નો જ “ચ” કરતું હોવાથી
૨ “જર્ચ નિનાદ, તgિ ”
