________________
તત્વા સૂત્ર પ્રાધટીકા
સેવકના ઉદાહરણમાં સેવક યેાગ્ય કાર્ય કરતી વ્યક્તિ તે ભાવ સેવક. વિચરતા તીથ કર પરમાત્મા તે ભાજન.
ભાવ નિક્ષેપની બીજી વ્યાખ્યા છે કે જે અમાં શબ્દનુ વ્યુત્પતિ નિમિત્ત કે પ્રવૃત્તિ નિમિત્ત ખરાખર ઘટતુ હાય તે ભાવ નિક્ષેપ” જાણવા. વ્યુત્પત્તિ નિમિત્ત :– નામ બે પ્રકારના હોય છે. (૧) યૌગિક (૨) રૂઢ. રસેાઇયે!–પુજારી વગેરે યૌગિક શબ્દો છે. જ્યારે ગાય ઘેાડા વગેરે રૂઢ શબ્દો છે.
રસેાઇ કરી તે રસેાયા. પૂજાના કામ માટે રાખેલે! તે પૂજારી. સંસ્કૃતમાં લઈએ તે મમ્ રેતિ કૃતિ યુમ્માઃ આ બધા શબ્દોની વ્યુત્પત્તિનું નિમિત્ત છે. અર્થાત્ તે શબ્દો તેવી ક્રિયાના આધારે જ સાબિત થયા છે અને તે ક્રિયા એ આ શબ્દની વ્યુત્પત્તિનું નિમિત્ત છે. આમ યૌગિક શબ્દોમાં વ્યુત્પત્તિનુ' નિમિત્ત એ જ તેની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત છે.
૩૮
101
।
• પ્રવૃત્તિ નિમિત્ત :- રૂઢ શબ્દોમાં આ રીતે ઘટાવી શકાશે નહી. ત્યાં રૂઢિગત વ્યવહાર થાય છે. વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે વ્યવહાર થતા નથી. જેમકે ૪ (ગાય) પતિ કૃતિ એવી વ્યુત્પત્તિથી અથ બેસે નહી: અશ્વ ધાવતિ વૃત્તિથી અથ બેસે નહી. ત્યાં વ્યુત્પત્તિને બદલે રૂઢિથી જ વ્યવહાર બેસે છે. ત્યાં અમુક પ્રકારની આકૃતિ-જાતિ એ જ ગાય—ઘેાડા વગેરે અથ થાય છે—સ્વીકારાય છે. અહી* વ્યુત્પત્તિને બદલે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત જ મહત્ત્વનું ગણાય છે.
જ્યાં યૌગિક શબ્દ હૈાય ત્યાં વ્યુત્પત્તિ નિમિત્તવાળે! અ ભાવનિક્ષેપ જાણવા અને જ્યાં રૂઢ શબ્દ [જાતિનામ વગેરે] હેાય ત્યાં પ્રવૃત્તિ નિમિત્તવાળા અથ ભાવ નિક્ષેપ જાણવા. --- દ્રવ્યભાવ નિક્ષેપાની સાપેક્ષતા
દ્રવ્ય અને ભાવ નિક્ષેપા એ મને સાપેક્ષ છે. એક જ વસ્તુ અપેક્ષાએ દ્રવ્ય નિક્ષેપ હાય. બીજી અપેક્ષાએ તે ભાવ નિક્ષેપ પણ ઘટાવાય છે. જેમકે રૂ છે તે દારાની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય દારા છે અને દોરા બની ગયા પછી ભાવ દારા છે. એ જ ઢોરા કપડાની અપેક્ષાએ દ્રવ્યકપડું છે પણ જ્યારે કપડુ' વણાઈ જાય ત્યારે કપડું ભાવ-કપડું” છે. વળી તે જ કપડું શર્ટ-પેન્ટની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય શટ કે દ્રવ્ય પેન્ટ છે. પણ સીવાઈ ગયા પછી તે ભાવ શર્ટ કે ભાવ પેન્ટ થઈ જશે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
