________________
૯૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે એમ પંડિત જીવને નિશ્ચયપ્રધાન દેશના આપવાનું કહ્યું. પણ આ શી રીતે યોગ્ય કહેવાય ? કેમકે કોઈપણ નયના એકાન્તમાં મિથ્યાત્વ છે એવું શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે.
સમાધાનઃ સંવિગ્ન ગીતાર્થ ગુરુ ભગવંતનો આશય તો એ જ હોય છે કે બાળ વગેરે કોઈપણ શ્રોતાને સ્યાદ્વાદ – અનેકાન્તવાદથી ગૂંથાયેલી વાતોનો બોધ થાઓ, કારણ કે એમાં સમ્યકત્વ છે. પણ બાળજીવની બુદ્ધિ જ એવી હોય છે કે સીધે સીધી એ નિશ્ચયનયમાન્ય અર્થને સ્વીકારી શકતી નથી. એ એને પણ સ્વીકારી શકે એ માટે એની પરિકર્મણા ( કેળવણી) કરવી જરૂરી હોય છે. એ પરિકર્મણા આ વ્યવહાર પ્રધાન દેશનાથી થાય છે. માટે એને વ્યવહારનયમાન્ય વાતોની પ્રધાનતાવાળી દેશના અપાય છે. પણ એમાં નિશ્ચયનયમાન્ય વાતોનું ખંડન કરવાનો અભિપ્રાય હોતો નથી, પણ ઉપરથી એ વાતોને પણ શ્રોતા સમજી – સ્વીકારી શકે એવી ભૂમિકા ઊભી કરવાનો અને એવી ભૂમિકા ઊભી થાય એટલે એની પણ વાતો કરવાનો પરિણામ હોય છે, માટે મિથ્યાત્વ લાગી જવાનો દોષ નથી. (જો આવું બધું ન હોય તો જરૂર એ દોષ લાગે). શિષ્યની (શ્રોતાની) બુદ્ધિને વિકસિત કરવા માટે આ રીતે એકનયમાન્ય દેશના દેવી પણ કલ્પે છે વગેરે વાતો શ્રીસમ્મતિ તર્કપ્રકરણ વગેરે ગ્રન્થોમાં કરી છે.
એટલે આજ્ઞાઆદરનું મહત્ત્વ દર્શાવતી ને તેથી ભાવનાજ્ઞાન વગેરે સુધી પહોંચાડતી એવી પંડિત પ્રાયોગ્ય દેશના પ્રકૃષ્ટફળની પ્રયોજક બનતી હોવાથી પ્રધાન છે જ. પણ એની ભૂમિકા ન હોવાથી જે રીતે એ ભૂમિકા ઘડાય એ રીતે બાળ-મધ્યમ જીવને વ્યવહારનય પ્રધાન દેશના અપાય છે. એ દેશનાથી બાળજીવ ધીમે ધીમે મધ્યમ બને છે અને મધ્યમજીવ ધીમે ધીમે પંડિત બને છે.
પ્રશ્ન : એકનયમાન્ય દેશના દેવી પણ શાસ્ત્રસંમત છે તો ક્યારે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
